Ιστορικός Ελαιώνας των Αθηνών, η “πράσινη υποδομή” της αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας
Η Διημερίδα Ιστορίας Περιβάλλοντος “Οι πνεύμονες της γης”* περιλάμβανε πλήθος εισηγήσεων για το δάσος, το οποίο εξετάστηκε ως φυσικό αγαθό που ευεργετεί με ποικίλους τρόπους τον άνθρωπο. Ανάμεσά τους και μία για την “πράσινη υποδομή” της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, τον Ιστορικό Ελαιώνα των Αθηνών. Την κατέθεσε ο Αλέξανδρος Μποφίλιας, Αρχιτέκτων Μηχανικός Τοπίου.
Η Διημερίδα εξέτασε το δάσος ως φυσικό πόρο που αντιμετωπίζεται αναπτυξιακά συμπεριλαμβανομένων προβληματικών καταστάσεων που μπορούν να δημιουργηθούν στο πλαίσιο αυτό. Η αισθητική και η βιοτική αξία του δάσους κατανοήθηκε και αντιμετωπίσθηκε με διαφορετικούς τρόπους στη διάρκεια των διαφορετικών περιόδων της ιστορίας. Η ελάττωση των δασών και η επιστημονικότερη αξιοποίησή τους, η προστασία, η υλοτομία και οι ανταγωνιστικές εκμεταλλεύσεις τους, η ρητινοσυλλογή αλλά και η χωρική βιοτεχνία απασχόλησαν ειδήμονες, κρατικούς και εκπαιδευτικούς οργανισμούς, σωματεία επαγγελματιών, τοπικές κοινωνίες. Επιπλέον, «πράσινα πεδία» στις πόλεις λειτούργησαν ως πεδία αναψυχής, αστικής ανάπτυξης και δημόσιας υγείας ενώ, αντίστοιχα χαρακτηριστικά αποδόθηκαν σε περιαστικά δάση, άλση και κήπους που προσδιορίστηκαν σε αντιδιαστολή με την ύπαιθρο και σε σχέση με την αστική ανάπτυξη και το αστικό τοπίο.
Ακολουθεί η περίληψη της εισήγησης του Αλέξανδρου Μποφίλια “Ο Ιστορικός Ελαιώνας των Αθηνών, η «πράσινη υποδομή» της αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας“
Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΛΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ
Η «ΠΡΑΣΙΝΗ ΥΠΟΔΟΜΗ» ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
Αλέξανδρος Μποφίλιας
Αρχιτέκτων Μηχανικός Τοπίου
Τα ακραία καιρικά φαινόμενα που φαίνεται να πλήττουν την Αττική όλο και πιο συχνά έχουν φέρει στο προσκήνιο τη συζήτηση περί αντιπλημμυρικής θωράκισης του αστικού ιστού του Λεκανοπεδίου Αθηνών. Είναι προφανές ότι για τον σχεδιασμό πραγματικά βιώσιμων παρεμβάσεων απαιτείται σαφής γνώση του χώρου, των παραδοσιακών στοιχείων του τοπίου καθώς και των ιδιαιτεροτήτων του τοπογραφικού ανάγλυφου. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι συχνές, συχνά καταστροφικές πλημμύρες του Κηφισού Ποταμού ήταν γνωστές ήδη στην αρχαιότητα.
Η απάντηση που δόθηκε κατά τον Χρυσό Αιώνα ήταν τόσο απλή, όσο και αποτελεσματική: Ολόκληρη η πεδιάδα μεταξύ του αστέως των Αθηνών και του επίνειού της, του Πειραιά, παρέμεινε σχεδόν αδόμητη. Εδώ η αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία δημιούργησε ένα αξιοσημείωτο στοιχείο, τα ίχνη του οποίου διαρθρώνουν το πολεοδομικό συγκρότημα της Πρωτευούσης μέχρι σήμερα: Τον θρυλικό πανάρχαιο Ελαιώνα. Τα 117.000 υπεραιωνόβια ελαιόδενδρα[1] αποτελούσαν ένα ανεπανάληπτο ανθρωπογενές τοπίο, καλύπτοντας την πεδιάδα εκατέρωθεν του Κηφισού από το ύψος των Λιοσίων έως και το Αλίπεδο του Φαληρικού Όρμου. Κατά τον τρόπο αυτό, ο Ελαιώνας χρησίμευε ως οιονεί ζώνη υπερχείλισης και εκτόνωσης του κυριότερου αυτού ποταμού της πόλης.
Ο Αλέξανδρος Μποφίλιας έχει καταθέσει πρόταση για την διάσωση – ανάδειξη της αρχαίας Ιεράς Οδού στην υπέροχη Κοιλάδα του Δαφνιού: Ένα υπέροχο μονοπάτι πλάι στην αρχαία Ιερά Οδό
Αυτό το στοιχείο «αρχαίας πράσινης υποδομής» γρήγορα εξελίχθηκε και σε “ραχοκοκαλιά” της αγροτικής παραγωγής. Ανέκαθεν η ελιά αποτελούσε το σπουδαιότερο καρποφόρο δένδρο της Αττικής[2]. Ο Δίων Χρυσόστομος αναφέρει ότι η φύτευση ελαιόδενδρων άρχιζε με ειδική διαταγή επί Πεισίστρατου. Για την προστασία των εν λόγω δένδρων το αθηναϊκό κράτος είχε θεσπίσει ακόμα και ειδική νομοθεσία[3].
Την πυκνότητα της δενδροφύτευσης αποδεικνύουν και οι σχετικές ονομασίες που απεδίδοντο στον Ελαιώνα των Αθηνών: Σε χωρίο του Δεξίππου κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα αναφέρεται ως «ύλη», δηλαδή ως δάσος. Υπό την προφανή εντύπωση των εκτεταμένων καλλιεργειών αιωνόβιων ελαιόδενδρων, πολλοί από τους περιηγητές και ιστοριογράφους ονομάζουν τον Ελαιώνα «δάσος», ενώ πριν την αναγέννηση του νεοελληνικού κράτους ήταν γνωστός ως «Λόγγος»[4].
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΚΑΙ ΑΥΤΟ:
Η αντιφατική εξέλιξη του τοπίου της Αθήνας
Η τεράστια έκταση του Ελαιώνα Αθηνών απεικονίζεται πιστά και στους χάρτες-σκαριφήματα διαφόρων περιηγητών, όπως π.χ. των Sommer, Aldenhoven, Leake και Lenormand. Συγκεκριμένη αποτύπωση των καλλιεργειών επιτεύχθηκε στον πρώτο Τοπογραφικό Χάρτη της Αττικής, ο οποίος συντάχθηκε το 1874 εκ μέρους του W. A. Kaupert (με ενδιαφέρουσα ένδειξη Olivenwald = «δάσως ελαιόδνεδρων»), ενώ το 1836 ο Ελαιώνας απεικονίζεται σε μοναδική τελειότητα στο «Πανόραμα των Αθηνών» του Ferdinand v. Stademann.
Στην περιοχή φερόμενη ως πρώην Κτήμα Μερκάτη βορείως της Οδού Πέτρου Ράλλη και ανατολικώς της Λεωφόρου Θηβών στο Αιγάλεω όντως σώζονται ακόμα μερικές δεκάδες υπεραιωνόβια ελαιόδεντρα. Η πιστή τοπογραφική αποτύπωση των υπολειμμάτων αυτών του άλλοτε μεγαλοπρεπούς Ελαιώνα επέτρεπε τη διεξαγωγή συμπερασμάτων ως προς την ιστορική διάταξη των ελαιόδενδρων (φυτευτικός σύνδεσμος). Τα στοιχεία αυτά καθόρισαν τον σχεδιασμό εκ μέρους του συγγραφέως υλοποιημένων παρεμβάσεων ανάδειξης της ιστορικής αυτής κληρονομιάς περιαστικού πρασίνου στο πλαίσιο των έργων αναπλάσεων εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.
Ο Αλέξανδρος Μποφίλιας, μελέτησε και πέτυχε, στο πλαίσιο του προγράμματος Oλυμπιακών Έργων Αναβάθμισης της Αθήνας του 2004, την ανάδειξη διασωθέντος τμήματος του ιστορικού Ελαιώνα στη Δυτική Αθήνα, πέριξ της οδού Πέτρου Ράλλη, ανατρέποντας ολοκληρωτικά την εικόνα της μιζέριας που επικρατούσε επί δεκαετίες. Αναλυτικά εδώ: Η υποδειγματική ανάδειξη του ιστορικού Eλαιώνα των Aθηνών σε Πέτρου Ράλλη – Θηβών
[1] Βλ. δημοσίευμα της Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος σχετικά με την μεγάλη πυρκαγιά του Ιουλίου του 1830, κατά την οποίαν καταστράφηκε μεγάλο μέρος του Ελαιώνα.
[2] Τραυλός, Ι.: Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών. Αθήναι. Σελ. 7.
[3] Κόκκου, Α.: Πληροφορίες για τον Ελαιώνα των Αθηνών. Χειρόγραφο. Αθήνα 1995. Μη δημοσιευθείσες. Ως προς την κατάσταση της αττικής βλάστησης αναφέρει ο Ι. Τραυλός, ότι εκτός από τους εκτεταμένους ελαιώνες υπήρχαν και μεγάλες περιοχές καλυπτόμενες υπό έλατα και πεύκα (Τραυλός, Ι.: Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών. Σελ. 7). Προφανώς εννοεί κυρίως τις ορεινές περιοχές της Πεντέλης και Πάρνηθας.
[4] Κόκκου, Α.: Πληροφορίες για τον Ελαιώνα των Αθηνών. Χειρόγραφο. Αθήνα 1995. Μη δημοσιευθείσες.
* Συνδιοργάνωσαν το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ), το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ), το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Πανελλήνιος Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Τοπίου (ΠΣΑΤ) και η Ελληνική Εταιρεία Περιβαλλοντικής Ιστορίας (ΕλΕΠΙ), την Τετάρτη 5 και την Πέμπτη 6 Ιουνίου 2024. στο κτήριο του ΠΙΟΠ στον Ταύρο.
