Η Μάχη της Γκραμπάλας γκρέμισε τα όνειρα του ιταλικού φασισμού για “περίπατο στην Αθήνα”

Η Μάχη της Γκραμπάλας δόθηκε σε έναν φυσικό προμαχώνα που ουσιαστικά έστεκε σαν φρουρός της στενής διάβασης του υποχρεωτικού δρόμου, που οδηγούσε από τα σύνορα στα Γιάννενα.

Μηνάς Λάγγαρης

Το κωδικό όνομα του σχεδίου ήταν «Esigenza G» (Ενδεχόμενο G), γνωστό επίσης και με το όνομα «Emergenza G» (Εκτακτη Ανάγκη G)^[1] και δεν ήταν άλλο από το σχέδιο της εισβολής του Regio Esercito ^[2] στην Ελλάδα. Σε θεωρητικό επίπεδο, δεν ήταν καθόλου «άσχημο». Θα μπορούσε μάλιστα κανείς να το χαρακτηρίσει τολμηρό, καινοτόμο και πολλά υποσχόμενο.

Σύμφωνα με αυτό, μια σχετικά μικρή δύναμη, ώστε να μην προκαλέσει την επιστράτευση του Ελληνικού Στρατού, θα διέσπαζε με αποφασιστικότητα τα σύνορα με την Αλβανία και θα προέλαυνε σε δύο φάλαγγες, η μια νότια, παράλληλα με τα δυτικά παράλια με σκοπό να κατευθυνθεί τελικά στην Αθήνα, ενώ η δεύτερη θα στρεφόταν προς τα ανατολικά με στόχο την κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν οι επιτιθέμενες δυνάμεις να πορευτούν συντονισμένα και προπαντός γρήγορα. Σε δύο μέρες (!) οι στόχοι έπρεπε να έχουν επιτευχθεί!

Ολα τα παραπάνω βέβαια στη θεωρία, γιατί στην πράξη τα πράγματα εξελίχθηκαν τελείως διαφορετικά. Η σθεναρή αντίσταση που έδειξαν τα ελληνικά τμήματα προφυλακής, σε συνδυασμό με τη μεγάλη οργανωτική αδυναμία των επιτιθεμένων και των κακών καιρικών συνθηκών, είχε ως αποτέλεσμα να χρειασθούν 5 μέρες ώστε να διανυθούν τα 10-30 χιλιόμετρα που χωρίζουν τη συνοριακή γραμμή από την οχυρωμένη κύρια τοποθεσία άμυνας της VIII Μεραρχίας στα στενά του Καλπακίου!

Η ελληνική αμυντική διάταξη είχε σχήμα «ξεχειλωμένου» πετάλου με το ανοιχτό μέρος του στραμμένο στον βορρά. Η δυτική του άκρη ξεκινούσε από τον απότομο λόφο όπου βρισκόταν κτισμένη η μονή Σοσσίνου και τελείωνε στα ανατολικά στο Κακοτράχαλο ύψωμα της Γκραμπάλας. Εναν φυσικό προμαχώνα που ουσιαστικά έστεκε σαν φρουρός της στενής διάβασης του Καλπακίου, του υποχρεωτικού δρόμου που οδηγούσε από τα σύνορα στα Γιάννενα. ^{[γενικός χάρτης]}

Μάχη της Γκραμπάλας, Η πρώτη φάση

Το αμυντικό πέταλο επάνδρωνε η επιστρατευμένη και ενισχυμένη VIII Μεραρχία που περίμενε υπομονετικά την κύρια επίθεση των εισβολέων σε θέσεις σχολαστικά οχυρωμένες, με όλες τις προσβάσεις επιμελώς επισημασμένες από το ελληνικό πυροβολικό. Απέναντι στο ελληνικό πέταλο κινήθηκαν δύο Ιταλικές Μεραρχίες, η 23η ΜΠ Ferrara σε συνεργασία με την 131η ΤM Centauro.^[3]

Ετσι λοιπόν, τα χαράματα της 2ας Νοεμβρίου 1940 που τελικά ξεκίνησε η ιταλική επίθεση, τον πιο σφοδρό βομβαρδισμό, από το ιταλικό πυροβολικό αλλά και την Αεροπορία, υπέστη η Γκραμπάλα, προς την οποία κινήθηκαν απειλητικά δύο ιταλικές φάλαγγες.

Αν και ο βομβαρδισμός διήρκεσε όλο το πρωί, τα αποτελέσματά του ήταν ιδιαίτερα πενιχρά, με τις περισσότερες οβίδες να πέφτουν μέσα σε χαράδρες. ^{[χάρτης 1]}

Στις 15.00 άρχισε η εφόρμηση του πεζικού. Από τα Καλύβια – Αρίστης (ΧΙV) και τον Αυχένα Αρίστης (II/MFA)^[5] προς την Γκραμπάλα και από τα Διακόπια (Ι/47,Gramos)^[5]) προς την Ψηλοράχη. Αλλά σε αντίθεση με το ιταλικό, το ελληνικό πυροβολικό αποδεικνύεται εξόχως αποτελεσματικό.

Οι εύστοχες συγκεντρωτικές βολές του, συνεπικουρούμενες από τις βολές των πολυβόλων, αποκρούουν αποφασιστικά τα αλλεπάλληλα κύματα των εφόδων. Οι επιτιθέμενοι γυρίζουν άκαρποι στις θέσεις εκκίνησής τους. Περίπου στις 20.00, εκμεταλλευόμενος το σκοτάδι, αλλά και τη χαμηλή νέφωση που πλέον κάλυπτε το πεδίο της μάχης, ο λόχος των Αlbanezi Volontari )^[6] σκαρφαλώνει από τις απότομες δυτικές κλιτύες και φτάνει στη νότια κορυφή της Γκραμπάλας (1160), που είναι σχεδόν αφύλακτη. Αιφνιδιάζει την εκεί ανυποψίαστη μικρή διμοιρία και καταλαμβάνει το πλάτωμα.

Από πίσω της έρχεται μια διμοιρία πολυβολητών από το τάγμα Gramos που μόλις αποκρούστηκε από την Ψηλοράχη και από σύμπτωση ενώνεται με τους συμπατριώτες τους, του Λόχου των Volontari. Και τα δύο τμήματα στρέφονται προς τη βόρεια κορυφή της Γκραμπάλας (1.201 μ.), χτυπούν από πίσω και τρέπουν σε φυγή τον 10ο λόχο, που καταφεύγει προς τον Κόζακο. Η Γκραμπάλα βρίσκεται πλέον στα χεριά των «Ιταλών».

Η κατάσταση για την ελληνική άμυνα είναι κρίσιμη, αν χαθεί η Γκραμπάλα οι συνέπειες θα είναι καταστροφικές. Τα μεσάνυχτα, φτάνει εσπευσμένα στη Στυλιάνα ο υποδιοικητής του ΙΙΙ/15, Ανχης Γεώργιος Κυριαζής, φέρνοντας ενισχύσεις από τον 1ο (Ι/15) και τον 7ο (ΙΙ/15) Λόχο. Για να γίνει άμεση αντεπίθεση, ούτε συζήτηση. Εκτός από το σκοτάδι, επικρατεί μια λυσσώδης ανεμοθύελλα, που συνοδεύεται από κρύα βροχή. Τα πάντα αναγκαστικά αναβάλλονται για το επόμενο πρωί. ^{[χάρτης 2]}

Η αντεπίθεση

Αξημέρωτα ακόμη, στις 05.00 της 3ης Νοέμβριου, η αντεπίθεση εξαπολύεται. Η ελληνική δύναμη είναι χωρισμένη σε 2 κλιμάκια. Το πρώτο αποτελούν 80 άνδρες του 1ου Λόχου, με επικεφαλής τον Υπλ/γό Βάσιλα. Το δεύτερο με 70 άνδρες του 7ου Λόχου με επικεφαλής τον Υπλ/γό Καραμπάτη. Ανάμεσά τους ο διοικητής του ΙΙΙ/15 τάγματος, Κ. Πανταζής, με τη διμοιρία πολυβόλων Αναγνωστόπουλου.

Οι άνδρες κουβαλούν σχεδόν τρέχοντας τα πολυβόλα στους ώμους τους. Στο σημείο αυτό, ο αγώνας μετατρέπεται σε αγώνα γρήγορης ανάβασης. Λαχανιασμένοι οι άνδρες πλησιάζουν τις αλβανικές θέσεις όσο πιο αθόρυβα μπορούν. Χωρίς ανάπαυλα, μόλις «πιάνουν» επαφή με τον εχθρό, η διαταγή μεταδίδεται ψιθυριστά «Εμπρός διά της λόγχης».

Ο ανατριχιαστικός μεταλλικός ήχος που κάνει η μακριά ξιφολόγχη, όταν αποσπάται από τη θήκη και «θηλυκώνει» στο Mannlicher ^[7], ηλεκτρίζει την τεταμένη ατμόσφαιρα και σηματοδοτεί την τελική έφοδο. Ριπές αυτομάτων και εκρήξεις χειροβομβίδων έρχονται να «επενδύσουν» ηχητικά τη θλιβερή «μουσική» μιας μάχης σώμα με σώμα.

Η ξαφνιασμένη αλβανική φρουρά προσπαθεί με πείσμα να αντισταθεί, αλλά οι άτακτοι «Volontari» δεν έχουν καμία εκπαίδευση στη λογχομαχία. Και όσο παράτολμοι και ενθουσιώδεις είναι τόσο εύκολα και γρήγορα απογοητεύονται ^[8]. Δεδομένου και του κρίσιμου γεγονότος ότι κάποιος «ιθύνων» είχε στείλει πίσω στα Καλύβια Αριστης το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης, ώστε να διανυκτερεύσει, με την προϋπόθεση να επανέρθει το πρωί. Μοιραία ανατρέπονται και τρέπονται σε φυγή προς τα πίσω.

Την ίδια ώρα ανέβαιναν, από τη δυτική πλαγιά, οι ιταλικές ενισχύσεις (ΙΙ/MFA). Οι φυγάδες τούς παρασύρουν και αυτούς προς τα πίσω με συνοδεία βροχής από τα ελληνικά πυρά. Κατά τις 06.00, παρατηρείται συγκέντρωση εχθρικών τμημάτων στα Καλύβια Αρίστης (ΧΙV). Τέσσερις ελληνικές πυροβολαρχίες αρχίζουν δραστική βολή διασκορπίζοντας το ιταλικό τάγμα.

Στις 07.30, όλα έχουν τελειώσει. Η Γκραμπάλα, προς μεγάλη ανακούφιση του Επιτελείου της VIII Μεραρχίας, βρίσκεται πάλι σε ελληνικά χέρια. Ο Κ. Πανταζής αναφέρει στο βιβλίο του ότι οι επιτιθέμενοι είχαν 3 στρατιώτες νεκρούς και τραυματίες τον Λοχαγό Γ. Τσίτο, καθώς και 5 στρατιώτες. Από την ιταλική πλευρά, το ημερολόγιο του 47ου Συντάγματος καταγράφει 7 νεκρούς και τραυματίες 1 αξιωματικό και 14 στρατιώτες.

Το απόγευμα της 3ης Νοέμβριου, ο 7ος Λόχος στάλθηκε πίσω στο τάγμα του, εκτός της διμοιρίας Σαρρή, που κρατήθηκε σαν εφεδρεία. Στάλθηκαν όμως δύο νέες διμοιρίες του 3ου Λόχου (Υπολ/γος Γ. Στύπας), οι οποίες ανέλαβαν τη φρούρηση της «ευπρόσβλητης» νότιας κορυφής της Γκραμπάλας (1160), ενώ τη βόρεια κορυφή (1201) επάνδρωσε ο 1ος Λόχος με τον Υπολ/γό Βάσιλα.

Την Ψηλοράχη (1060) κρατά ακλόνητος ο 9ος Λόχος, με τα πολυβόλα του Ανθλ/γού Π. Τσαντήλα να αποκρούουν όλες τις επιθέσεις. Ετσι, λοιπόν, από τις 4 Νοεμβρίου έχουμε την προώθηση στα υψώματα Κόζακο-Σουρεμάδια όλου του Ι/15. Το ΙΙΙ/15 περιορίζεται στην Γκραμπάλα – Ψηλοράχη – Στυλιάνα και τα δύο τάγματα τίθενται υπό την άμεση διοίκηση του Αν/χη Γ. Κυριαζή.

Στα συμπεράσματα της πρώτης αυτής σοβαρής απόπειρας κατάληψης της Γκραμπάλας δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε ^[9] αυτό που υπήρξε και το μεγαλύτερο πρόβλημα του Regio Esercito, όπως φάνηκε από τις πρώτες κιόλας μέρες της εισβολής, το οποίο και απέβη καθοριστικό σε όλη τη διάρκεια του πολέμου.

Συνδυασμένο δε με το εξίσου ακανθώδες πρόβλημα της έλλειψης πολεμικής εμπειρίας των Ιταλών αξιωματικών ^[10] οδήγησε, πέραν ολίγων εξαιρέσεων, στη φτωχή απόδοσή του στα πεδία των μαχών. Το πρόβλημα αυτό δεν ήταν άλλο από την παντελή έλλειψη συντονισμού των ιταλικών μονάδων σε επίπεδο συντάγματος και κάτω.

Τα τάγματα φάνηκε να ενεργούν εντελώς μεμονωμένα χωρίς να καλύπτει το ένα το άλλο και, ακόμη χειρότερα, χωρίς να μπορεί να εκμεταλλευτεί το ένα ενδεχόμενες επιτυχίες του άλλου. Κλασική απόδειξη, η νύχτα της 2-3 Νοεμβρίου στην Γκραμπάλα. Ο λόχος των «Volontari» τυχαία βρίσκει το κενό στην ελληνική άμυνα και καταλαμβάνει τη νότια Κορυφή.

Η διμοιρία του Gramos ^[11], από τα αριστερά του Ι/47 αποτυγχάνει να καλύψει την επίθεση στην Ψηλοράχη και στρέφεται προς τα βόρεια, συνεπικουρώντας με τα πολυβόλα του στην επίθεση των συμπατριωτών του «Volontari» προς τη βόρεια κορυφή. Στο I/47 υποθέτουν ότι η διμοιρία οπισθοχώρησε, χωρίς να ενημερωθούν για τη στροφή της. Αποκρούονται και εγκαταλείπουν και αυτοί την επίθεση. Λαθών συνέχεια:

Στην Γκραμπάλα παραμένει μικρή φρουρά. Οι Solinas και Trizio ενημερώνονται για την κατάσταση, όταν έχει χαθεί πολύτιμος χρόνος, με αποτέλεσμα οι ανερχόμενες τη δυτική πλαγιά ενισχύσεις να γίνουν, όπως είδαμε, εύκολος στόχος των ελληνικών πολυβόλων (ΙΙ/ΜFA), ή βορά στην ευστοχία του ελληνικού πυροβολικού (ΧΙV).

Ανάλογα λάθη θα δούμε να επαναλαμβάνονται και τη νύχτα της 7ης-8ης Νοεμβρίου!

Νέα επίθεση

Μετά την αποτυχία του ιταλικού πεζικού να κρατήσει την Γκραμπάλα, τη σκυτάλη των επιθέσεων παίρνει το πυροβολικό, που από το πρωί της 4ης Νοεμβρίου, με καταιγισμό πυρών, σφυροκοπεί τα υψώματα Γκραμπάλα-Ψηλοράχη, καθώς και δυτικότερα αυτό της Ασσόνισας, όπως και τους λόφους γύρω από το Καλπάκι.

Η ιταλική αεροπορία έρχεται κατά σμήνη, αδειάζει τόνους βομβών και πολυβολεί από χαμηλό ύψος τα χαρακώματα των αμυνομένων.

Τα αποτελέσματα αυτών των ενεργειών είναι όχι τόσο ουσιαστικά αλλά κυρίως ψυχολογικά. Η αντοχή των αμυνομένων δοκιμάζεται μια που τα χαρακώματα στην άγονη Γκραμπάλα ήταν πρόχειρα και γυμνά, σε σχέση τουλάχιστον με εκείνα από το Καλπάκι έως τη Βροντισμένη, όπου τα ορύγματα ήταν σε δασωμένο περιβάλλον και προστατευμένα με σκέπαστρα από κορμούς δένδρων.

Ο Κ. Πανταζής είναι πολύ κατατοπιστικός στις περιγραφές του εξηγώντας ότι ισχυρά αμυντικά έργα είχαν κατασκευαστεί εκατέρωθεν της στενωπού Καλπακιού, με χαρακώματα ορθίως βάλλοντος σε τρεις γραμμές, προστατευμένα με ανθεκτικά σκέπαστρα, με υπόγειες εισόδους και συρματοπλέγματα.

Ενώ στην Γκραμπάλα-Ψηλοράχη τα χαρακώματα ήταν γονυπετώς βάλλοντος και ακάλυπτα γιατί οι εργασίες κατασκευής τους άργησαν, μια που η Γκραμπάλα συμπεριλήφθηκε στην τοποθεσία αντιστάσεως μόνο δύο μήνες πριν από την κήρυξη του πολέμου.⁽²⁾

Τα άρματα «Κένταυρος»

Την 5η Νοεμβρίου η προσοχή και των δύο αντίπαλων επιτελείων στρέφεται στην επίθεση των Κενταύρων μπροστά από τη Βροντισμένη. Τα έλη του Παρακάλαμου αποδεικνύονται αξεπέραστο κώλυμα για τα ανίσχυρα L33/35, που γίνονται εύκολοι στόχοι για τις πυροβολαρχίες της Γρίμπιανης.⁽³⁾

Οχι ότι τα πράγματα στην Γκραμπάλα «ησυχάζουν». Οι βομβαρδισμοί συνεχίζονται με αμείωτη ένταση όλο το πρωινό της 5ης Νοεμβρίου, ενώ το απόγευμα επαναλαμβάνονται και οι επιθέσεις του πεζικού κατά κύματα. Με τα συνήθη όμως αποτελέσματα.

Οι επιτιθέμενοι αναχαιτίζονται από τα συνδυασμένα πυρά των πολυβόλων και των όλμων και αναγκάζονται να υποχωρήσουν έχοντας αξιοσημείωτες απώλειες.

Το ίδιο ακριβώς «σκηνικό» επαναλαμβάνεται και κατά τη διάρκεια της 6ης Νοεμβρίου. Και ενώ φάνηκε, από το πρωινό της 7ης Νοεμβρίου, ότι θα έχουμε «μια από τα ίδια» (δηλαδή: βομβαρδισμός-έφοδος πεζικού-απώθηση) ο στρατηγός Rossi⁽⁴⁾ αποφάσισε να αλλάξει τακτική και διατάσσει τη διενέργεια νυχτερινής επίθεσης. [χάρτης 1]

Η επιχείρηση ξεκίνησε στις 15.00.⁽⁵⁾ Το ΙΙ/MFA τάγμα εξορμά από τα Καλύβια Αρίστης και ανηφορίζει τις βορειοδυτικές πλαγιές της Γκραμπάλας με στόχο την κατάληψη της βόρειας κορυφής (1201). Προηγείται ο 5ος Λόχος, με διοικητή τον Centurione ⁽⁶⁾ Fachini, με τον 4ο Λόχο να ακολουθεί ξοπίσω του.

Προτού όμως πλησιάσουν την κύρια γραμμή της ελληνικής άμυνας, καθηλώνονται μπροστά από ένα βραχώδες αντέρεισμα που υπερασπίζεται μια διμοιρία του 1ου Λόχου υπό τον ανθ/γό Δ. Ιωάννου. Στον χορό μπαίνει και το ελληνικό πυροβολικό, που με φραγμό πυρός αποκόπτει τον 4ο Λόχο από τον προπορευόμενο 5ο.

Γύρω στις 18.00, παράλληλα με το ΙΙ/ΜFA και λίγο νοτιότερα, το Ι/47 τάγμα εξορμά με τη σειρά του για να καταλάβει την Ψηλοράχη (1.060), με το τάγμα Gramos να συμπορεύεται στα δεξιά του.

Ακούνε τους αχούς της μάχης στα βόρεια και μια περίπολος του Ι/47 διατάσσεται να στρίψει προ τα εκεί, ώστε να αποκτήσει επαφή με το ΙΙ/MFA. Πέφτει όμως πάνω στις δύο διμοιρίες του Στύπα, που φυλάνε τη νότια κορυφή (1160). Η περίπολος αναχαιτίζεται εύκολα και επιστρέφει πίσω, χωρίς βέβαια να αποκτήσει την επιβαλλόμενη επαφή.

Υποχώρηση

Το σκοτάδι έχει καλύψει το πεδίο της μάχης. Οι επιτιθέμενοι κινούνται αργά και προσεκτικά ώστε να εκτελέσουν την τελική νυχτερινή κρούση, κίνηση που εκτελούν τα επιτιθέμενα στην Ψηλοράχη τάγματα.⁽⁷⁾

Στα βόρεια όμως της Γκραμπάλας ο αποκομμένος Fachini, έχοντας χάσει κάθε υποστήριξη από τον 4ο Λόχο και δοκιμαζόμενος σκληρά από τα ελληνικά πυρά, επικοινωνεί με τον ίδιο τον console ⁽⁸⁾ Volante και ζητά να του επιτραπεί η απαγκίστρωση και η υποχώρηση πίσω στα Καλύβια Αρίστης. Ετσι στη βόρεια κορυφή (1201) η επιθετική ενέργεια εκτονώνεται ουσιαστικά πριν καν εκδηλωθεί.

Στην Ψηλοράχη η επίθεση εκδηλώνεται αλλά με τα γνωστά αποτελέσματα. Τα πολυβόλα του ανθλ/γού Τσαντήλα αποκρούουν τις εφόδους και γρήγορα οι επιτιθέμενοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την προσπάθειά τους. Αρχίζουν έτσι σιγά σιγά και αυτοί την υποχώρηση.

Σε ιταλικά χέρια

Εκεί που φαίνεται ότι όλα έχουν τελειώσει, δηλαδή μεταξύ 20.00 και 21.00, ο 4ος Λόχος πολυβόλων του λοχ/γού Basurto Luigi, μέσα στο βαθύ σκοτάδι του Νοεμβρίου, παίρνει λάθος το μονοπάτι της επιστροφής και πέφτει πάνω στις δύο διμοιρίες του Στύπα στη νότια κορυφή (1160)!

Οι αμυνόμενοι αιφνιδιάζονται, ανατρέπονται και καταφεύγουν στη βόρεια κορυφή (1201) όπου ενώνονται με αυτές του υπλ/γού Βάσιλα. Η νότια κορυφή της Γκραμπάλας βρίσκεται ξανά σε ιταλικά χέρια. [χάρτης 2]

Στη βόρεια κορυφή, οι ανατραπείσες διμοιρίες του Στύπα αναδιοργανώνονται, ενισχύονται με την εφεδρική διμοιρία του Βάσιλα και τάσσονται με μέτωπο προς τον Νότο. Εκείνο όμως που είναι το πιο σημαντικό είναι η άμεση αντίδραση του ΙΙΙ/15 τάγματος. Στη Στυλιάνα κινητοποιείται κάθε διαθέσιμος άνδρας. Σχηματίζονται έτσι 3 διμοιρίες, που όσο πιο σύντομα γίνεται σπεύδουν προς τη νότια κορυφή (1160).

Οι διμοιρίες των ανθ/γών Χατζόπουλου, Σαρρή και Γουρζή. Αυτή του Σαρρή στέλνεται από τις ανατολικές πλαγιές προς ενίσχυση και επαφή με τις διμοιρίες των Στύπα-Βάσιλα, ενώ οι διμοιρίες Χατζόπουλου-Γουρζή πορεύονται προς την Ψηλοράχη και από εκεί σχηματίζουν μέτωπο, από τα νότια, κατά του ιταλικού λόχου. Με αυτόν τον τρόπο οι Ιταλοί βρίσκονται περικυκλωμένοι από 3 κατευθύνσεις!

Λίγο πριν από τις 24.00 τα πάντα είναι έτοιμα για την εκδήλωση της αντεπίθεσης. Το σήμα έναρξης δίνεται με τη σάλπιγγα και όλες οι διμοιρίες εφορμούν κατά των ιταλικών θέσεων. Ακολουθεί ένας σκληρός αγώνας, μες στο πυκνό σκοτάδι, όπου οι εκρήξεις των χειροβομβίδων και οι ριπές των αυτομάτων εναλλάσσονται με την κλαγγή της ξιφολόγχης.

Οι Ιταλοί, χωρίς ενίσχυση, προσβαλλόμενοι από όλες τις παραπάνω κατευθύνσεις, μοιραία ανατρέπονται και καταφεύγουν προς τη μόνη διέξοδο που απομένει. Δηλαδή προς τις δυτικές πλαγιές και πίσω στη βάση του τάγματός τους στα Διακόπια. Στις 03.00 τα ξημερώματα της 8ης Νοεμβρίου όλη η κορυφογραμμή της Γκραμπάλας βρίσκεται ξανά στα χέρια του 15ου Συντάγματος.

Το ξημέρωμα της 8ης Νοεμβρίου γίνεται η καταμέτρηση των απωλειών. Από ελληνικής πλευράς νεκρός είναι ο ανθ/γός Χατζόπουλος, 1 λοχίας και 8 στρατιώτες. Τραυματίας είναι ο ανθ/γός Γουρζής και 29 οπλίτες.⁽⁹⁾ Από ιταλικής πλευράς το ημερολόγιο του 47ου Συντάγματος καταγράφει για τον 4ο Λόχο: 1 αξιωματικό και 7 στρατιώτες νεκρούς. 5 αξιωματικούς και 79 στρατιώτες τραυματίες.

Ως αγνοούμενοι αναφέρονται επίσης και 11 οπλίτες (προφανώς οι αιχμάλωτοι). Μεγάλη εντύπωση προκαλούν τα μεταλλικά πλακίδια που είχαν οι Ιταλοί στα περιλαίμια των χιτωνίων τους, τα οποία έφεραν την εικόνα μιας νεκροκεφαλής και την ένδειξη «47 RGT Fanti della Morte».⁽¹⁰⁾

Τα αποτελέσματα

Αυτό όμως που χαρακτηρίζει την 8η Νοεμβρίου του 1940 είναι η αίσθηση ότι η ιταλική επίθεση έχει πια εξαντλήσει κάθε δυνατότητα διάσπασης της αμυντικής τοποθεσίας του Καλπακιού. Ο στρατηγός Χαράλαμπος Κατσιμήτρος⁽¹¹⁾ γράφει χαρακτηριστικά:

«Εκ παρατηρήσεων όμως της ημέρας διεπιστώθη ότι αι έναντι του μετώπου εχθρικαί δυνάμεις ελάμβαναν μιαν διάταξιν μάλλον αμυντική, διότι και το πυροβολικό αυτού ήλλαξε θέσεις μάλλον προς τα οπίσω και τα άρματα μάχης απεσύρθησαν μη αποφανέντα προ του μετώπου».

Εχουμε δηλαδή ουσιαστικά την παραδοχή, από την ιταλική πλευρά, ότι στην πράξη η καθοριστική κρούση στο Καλπάκι έχει αποτύχει.

Σε σχέση τώρα με τη δεύτερη κρίσιμη νύχτα της 7ης-8ης Νοεμβρίου στην Γκραμπάλα, είναι εμφανέστατη η αδυναμία των ιταλικών μονάδων για συντονισμό της δράσης τους. Γεγονός που αποβαίνει καθοριστικό ως προς την έκβαση του τελικού αποτελέσματος. Ζήτημα βέβαια που βαρύνει την ανώτερη και ανώτατη ηγεσία της ιταλικής στρατιωτικής ιεραρχίας και όχι τον απλό Ιταλό στρατιώτη, που σε αρκετές περιπτώσεις πολέμησε με αυταπάρνηση.

Για την ελληνική άμυνα δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε την κακή εκτίμηση επαρκούς φύλαξης της νότιας κορυφής της Γκραμπάλας, η οποία και καταλήφθηκε από τους Ιταλούς δύο φορές. Γεγονός που θα είχε απρόβλεπτες συνέπειες, οι οποίες ευτυχώς για το 15ο Σύνταγμα απεφεύχθησαν λόγω των έγκαιρων αντεπιθέσεων τα ξημερώματα της 3ης και τα μεσάνυχτα της 7ης-8ης Νοεμβρίου.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει επίσης να τονίσουμε το μεγάλο πλεονέκτημα που διέθετε ο Ελληνας στρατιώτης έναντι των αντιπάλων του. Οι Γιαννιώτες⁽¹²⁾ του 15ου Συντάγματος είχαν άριστη γνώση του πεδίου της μάχης, το γνώριζαν σπιθαμή προς σπιθαμή, γεγονός που τους επέτρεπε να ξέρουν κάθε μονοπάτι και κάθε κακοτοπιά της περιοχής, με αποτέλεσμα να κινούνται πιο γρήγορα και πιο αποφασιστικά ακόμη και στο πυκνό σκοτάδι του Νοεμβρίου. Και αυτό, πέρα από το αδιαμφισβήτητο ηθικό κίνητρο, ότι δηλαδή οι Ελληνες στρατιώτες υπεράσπιζαν κυριολεκτικά τα σπίτια τους και τις οικογένειές τους.

Κλείνοντας και για χάρη της ιστορικής ακρίβειας, θα ήθελα να τονίσω το γεγονός ότι ενώ η βόρεια κορυφή της Γκραμπάλας (1201) «πατήθηκε» από τους Ιταλούς έστω και μια φορά (νύχτα της 3ης Νοεμβρίου) και η νότια κορυφή (1160) άλλες δύο, αυτή που αποδείχτηκε πραγματικά «άπαρτο κάστρο» ήταν η κορυφή της Ψηλοράχης (1060), που παρά τις λυσσώδεις επιθέσεις και τους ανηλεείς βομβαρδισμούς που υπέστη δεν κλονίστηκε ούτε μια στιγμή.

Η Ψηλοράχη άντεξε, η Γκραμπάλα κρατήθηκε με «νύχια και με δόντια», το Καλπάκι απέκρουσε την κύρια αιχμή της ιταλικής εισβολής και σηματοδότησε την ελληνική αντεπίθεση, που οδήγησε σε αυτό που πέρασε στην Ιστορία ως το «Επος της Αλβανίας».

---

Παραπομπές

^[1] Το γράμμα G παραπέμπει στο Grecia, υπάρχει όμως και η εκδοχή ότι προέρχεται από το όνομα του στρατηγού Carlo Geloso

^[2] Βασιλικός Στρατός. Η επίσημη ονομασία του Ιταλικού Στρατού κατά την διάρκεια του ΒΠΠ

^[3] Πρόκειται για τους περίφημους Κένταυρους της Ελληνικής βιβλιογραφίας. Τεθωρακισμένη Μεραρχία αν και ουσιαστικά τα «κονσερβοκούτια» CV33/35 (ή L33/35) δύσκολα θα χαρακτηρίζονταν «τανκς», όπερ και αποδείχτηκαν εύκολη λεία για το ελληνικό πυροβολικό

^[4] Το τάγμα Gramos και ο Λόχος των Αλβανών «Εθελοντών» αποτέλεσαν από τις 28/10 έως και τις 31/10 ξεχωριστή φάλαγγα που εντάχθηκε στην κύρια φάλαγγα Trizio για τις ανάγκες της επίθεσης στην Γκραμπάλα

^[5] Το τάγμα Gramos ήταν ένα από τα έξι «τακτικά» τάγματα του Αλβανικού Στρατού που μαζί με το «αδελφό» τάγμα Dajiti εντάχθηκαν στην Μεραρχία Ferrara. Αποτελούνταν από Αλβανούς αξιωματικούς και οπλίτες. Διοικητής του ο ταγματάρχης Rexhep Gjilani. To ΙΙ τάγμα της 1ης Λεγεώνας της  Μilizia Fascista Albanese ήταν η αντίστοιχη «εκδοχή» των Αλβανών Μελανοχιτώνων. Διοικούνταν από Ιταλούς Αξιωματικούς και δέχονταν στις τάξεις τους, εκτός από τους Αλβανού μελανοχίτωνες και φασίστες Ιταλούς εποίκους στην Αλβανία, κυρίως σαν υπαξιωματικούς. Ξεχώριζαν από τον τακτικό Αλβανικό στρατό από τα μαύρα πουκάμισα που φορούσαν κάτω από τη στολή και τα κλασικά Αλβανικά άσπρα φέσια. Διοικητής του ο 1ο Seniore (Αν/χης) Vicenzo Stramenga

^[6] Λόχος Άτακτων, χωρίς εκπαίδευση, χωρίς στολή και φυσικά χωρίς αίσθηση     πειθαρχίας. Κίνητρο τους περισσότερο το πλιάτσικο…!!! Τυπικά και στην συγκεκριμένη περίπτωση, το IV τάγμα Αλβανών Εθελοντών από την Πρεμετή, στο οποίο ανήκε αυτός ο Λόχος, εποπτεύονταν από τον Ιταλό ταγματάρχη Grandi. (Βλέπε P. Crociani σελ. 199)

^[7] Ακόμη και το μήκος του Ιταλικού Mannlicher Carcano των 6,5 χλστ. ήταν σαφώς μικρότερο (920 χλστ), σε σχέση με τα 1226 χλστ του Ελληνικού Mannlicher Schonauer. To δε μεγαλύτερο μήκος της λόγχης του συμπλήρωνε την όλη εικόνα και σε συνδυασμό με την έλλειψη εκπαίδευσης των Ιταλών στη λογχομαχία, εξηγούσε την αδυναμία του Ιταλικού πεζικού στη μάχη σώμα με σώμα. (Βλέπε Κ. Μαργαρίτης σελ. 73)

^[8] Το IV τάγμα Αλβανών Εθελοντών, διαλύθηκε από τους Ιταλούς στις 28/11/40

^[9] To συμπέρασμα δεν ανήκει μόνο στον γράφοντα αλλά αποτελεί προϊόν πολύωρων συζητήσεων με τον διακεκριμένο ειδικό της Στρατιωτικής Ιστορίας, Pier Paolo Battistelli, τον οποίον, για την βοήθεια του, θέλω να ευχαριστήσω και δημόσια!

^[10] Αντιθέτως η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων αξιωματικών είχε πολύτιμες εμπειρίες από τα πεδία των μαχών των βαλκανικών πολέμων και προπαντός από το καμίνι της Μικρασιατικής Εκστρατείας

^[11] Πρόκειται για τους «λεβέντες» του 12ου λόχου του Λοχαγού Karafil Osman

Επεξηγήσεις β’ μέρους

^1. Κ. Πανταζής, σελ 65.

^2. Κ. Πανταζής, σελ 49.

^3.Πρόκειται για τη Μοίρα Πυροβολικού του θρυλικού ταγματάρχη Δ. Κωστάκη.

^4. Στρατηγός Carlo Rossi, διοικητής του ΧΧV Σώματος Στρατού «Τσαμουριάς».

^5. Ημερολόγιο ΙΙ/ΜFA Τάγματος.

^6. Centurione: βαθμός των μελανοχιτώνων αντίστοιχος με αυτόν του λοχαγού.

^7.Πρόκειται για τα δύο Τάγματα Ι/47 και Gramos της Φάλαγγας Trizio.

^8.Console: βαθμός των μελανοχιτώνων αντίστοιχος με αυτόν του συνταγματάρχη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Volante ήταν ο διοικητής της 1a Legione d’Assalto CC.NN της Milizia Fascista Albanese (MFA), στην οποία ανήκε οργανικά το ΙΙ/MFA.

^9. Κ. Πανταζής, σελ 68.

^10. Επειδή στην ελληνική βιβλιογραφία έχουν γραφτεί πολλά ευφάνταστα για το συγκεκριμένο θέμα, π.χ. τάγμα θανάτου κ.λπ. (ακόμη και ο παρών Κ. Πανταζής λανθασμένα μιλάει για «επίλεκτο τάγμα»), οφείλω να αποκαταστήσω τα πράγματα στη σωστή τους διάσταση. Π

ολλές φορές η πραγματικότητα είναι πολύ πιο απλή απ’ ό,τι θέλουμε να την παρουσιάσουμε. Στον ιταλικό στρατό, κατά τη διάρκεια του Β’ Π.Π., κάθε σύνταγμα έφερε ένα χαρακτηριστικό moto ή ένα «παρατσούκλι». Το 47 λοιπόν σύνταγμα έφερε, από τον Α’ Π.Π. ακόμη, το «παρατσούκλι» «Fanti della Morte», χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ήταν κάτι το ιδιαίτερο σε σχέση με τα υπόλοιπα συντάγματα του ιταλικού πεζικού.

^11.X. Κατσιμήτρος, σελ 135.

^12. Κατά την περίοδο που εξετάζουμε, τα ελληνικά συντάγματα είχαν το καθένα συγκεκριμένη περιοχή στρατολόγησης. Το 15ο Σύνταγμα είχε τον Νομό Ιωαννίνων. Αποτελούνταν δηλαδή από οπλίτες που προέρχονταν από τον παραπάνω νομό.

Βιβλιογραφία

1) ΓΕΣ/ΔΙΣ: Η Ιταλική Εισβολή (28 Οκτωβρίου -15 Νοεμβρίου 1940).
2) Χαράλαμπος Κατσιμήτρος: «Η Ηπειρος Προμαχούσα».
3) Κωνσταντίνος Πανταζής: «Τα δύο ΟΧΙ».
4) Γιώργος Μαργαρίτης: «Ο πόλεμος στην Αλβανία και η πρώτη περίοδος της Κατοχής».
5) Βισκόντι Πράσκα: «Εγώ εισέβαλα στην Ελλάδα».
6) Mario Montanari: «La campagna di Grecia».
7) Piero Crociani: «Gli Albanesi nelle Forze Armate Italiane 1939-1943».
8) Ufficio Storico, Stato Maggiore Dell Esercito: Diariο Storicο MFA.
9) Ufficio Storico, Stato Maggiore Dell Esercito: Diariο Storicο 47 RGT.
 

Πηγή: efsyn.gr

Διάβασε και αυτό: “Χαϊδάρι – 12 εικόνες σκλαβιάς και λευτεριάς” Βρέθηκε το χαμένο κατοχικό θεατρικό