Κλιματική Αλλαγή και Διατροφή

της Μάιρας-Ευαγγελίας Στεφανάκου

Κατά το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η ακτινοβολία που απορροφά η ατμόσφαιρα από τον ήλιο θερμαίνει την επιφάνεια της γης, μία φυσική διαδικασία απαραίτητη για τη συντήρηση της ζωής στον πλανήτη μας. Από την άλλη, από τα μέσα του 20ού αι., εξαιτίας της υπερβολικής βιομηχανικής δραστηριότητας του ανθρώπου, το φαινόμενο αυτό έχει λάβει μεγαλύτερες από τις φυσιολογικές διαστάσεις, σε σημείο να μιλάμε πλέον για υπερθέρμανση του πλανήτη και κλιματική αλλαγή.

Από τι επηρεάζεται η κλιματική αλλαγή;

Στην ατμόσφαιρα, συγκεκριμένα αέρια εμποδίζουν τη θερμότητα από το να δραπετεύσει. Κάποια από αυτά, όπως οι υδρατμοί, ανταποκρίνονται με φυσικό ή χημικό τρόπο σε θερμοκρασιακές αλλαγές, και δε συνεισφέρουν στην ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Αντίθετα, κάποια άλλα αέρια παραμένουν για πολύ καιρό στην ατμόσφαιρα, όπως για παράδειγμα το διοξείδιο του άνθρακα (CO₂), το υποξείδιο του αζώτου (N₂O), το μεθάνιο (CH₄), κι οι χλωροφθοράνθρακες (CFCs). Αυτά παράγονται κι εκπέμπονται, εκτός από κάποιες φυσικές διεργασίες, κυρίως από τις πρακτικές καλλιέργειας του εδάφους και την καύση ορυκτών καυσίμων. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, όλα τα παραπάνω προκάλεσαν πρωτοφανή για τον πλανήτη μας αύξηση των βλαβερών αερίων του θερμοκηπίου, φέρνοντάς μας σήμερα αντιμέτωπους με την κλιματική αλλαγή.

Η κλιματική αλλαγή μπορεί να θεωρηθεί ως πανδημία, εξαιτίας των σαρωτικών επιδράσεων που επιφέρει στην ανθρώπινη υγεία και τον πλανήτη. Η επιστημονική κοινότητα κάνει λόγο για τον όρο «συνδημία», δηλαδή τη συνέργεια των ακόλουθων επιδημιών: παχυσαρκία, υποσιτισμός, και κλιματική αλλαγή, τα οποία απειλούν την υγεία και την επιβίωση. Επομένως , η κλιματική αλλαγή και η διατροφή είναι έννοιες αλληλοεξαρτώμενες. Η παραγωγή της τροφής, όπως θα δούμε και παρακάτω, είναι ένα ταξίδι με μεγάλο περιβαλλοντικό αντίκτυπο κι επηρεάζει την κλιματική αλλαγή, ενώ η κλιματική αλλαγή σύντομα θα αρχίσει να επηρεάζει και την ποιότητα και ποσότητα της παραγόμενης τροφής στο μέλλον.

Η ανθρώπινη διατροφή, η χρήση νερού και γης και η μόλυνση του περιβάλλοντος που σχετίζονται με την παραγωγή τροφής συνεισφέρουν στην εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου. Το ταξίδι των τροφίμων μέχρι το πιάτο μας περικλείει κάθε πλευρά αγροτικής παραγωγής, αποθήκευσης, επεξεργασίας, διανομής, και κατανάλωσης. Σε κάθε στάδιο παράγονται απόβλητα, ενώ υπάρχουν κι απώλειες θρεπτικών συστατικών. Μάλιστα, το 19% των αερίων του θερμοκηπίου προέρχονται από την κτηνοτροφία (μεθάνιο, οξείδιο του αζώτου, συνεισφορά από τις σοδιές που χρησιμοποιούνται ως τροφή για τα ζώα, αποψίλωση των δασών).

Πώς συνδέεται η εκτροφή ζώων με την κλιματική αλλαγή;

Από μετρήσεις που έχουν γίνει όσον αφορά στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ανά βάρος τροφίμου, φαίνεται ότι το βοδινό κρέας έχει ασύγκριτα μεγαλύτερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα από οποιοδήποτε άλλο τρόφιμο. Ακολουθεί το αρνίσιο κρέας,το τυρί και τα γαλακτοκομικά, και τα λευκά κρέατα, όπως ψάρι και πουλερικά, και τα αυγά. Αντιθέτως, το ρύζι, τα σιτηρά, τα όσπρια, και τα φρούτα και τα λαχανικά που είναι οι κύριες φυτικές ομάδες τροφίμων που στηρίζουν την ανθρώπινη διατροφική πυραμίδα έχουν πολλές φορές λιγότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Ειδικά οι ξηροί καρποί φαίνεται ότι έχουν και θετικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα.

Ενώ λοιπόν τα δεδομένα δείχνουν ότι τα ζωικής προέλευσης τρόφιμα είναι πολύ επιβαρυντικά για την ατμόσφαιρα, την ίδια στιγμή είναι πολύ δημοφιλής διατροφική επιλογή για το σύγχρονο (κυρίως δυτικό) άνθρωπο. Η παραγωγή του κόκκινου κρέατος έχει αυξηθεί 4-5 φορές από τη δεκαετία του 1960 (από 71 σε 318 εκατομμύρια τόνους), κι αναμένεται να φτάσει τους 455 εκατομμύρια τόνους έως το 2059. Αυτή η αύξηση αντικατοπτρίζει την αυξημένη ζήτηση του κρέατος, την αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού, και την αυξημενη κατα κεφαλήν κατανάλωση του κόκκινου κρέατος από 20 kg σε 43 kg ανά άτομο.

Σχετικά με τη χρήση γης που εκμεταλλεύεται η κτηνοτροφία, πριν από μία χιλιετία μόνο το 4% της κατοικίσιμης (που δεν είναι έρημος) ξηράς χρησιμοποιείτο στις καλλιέργειες, ενώ πλέον αυτό το ποσοστό έχει φτάσει στο 50%. Από αυτήν, τα τρία τέταρτα είναι αφιερωμένα σε βοσκοτόπια και σε γη για σοδειές για την εκτροφή των ζώων. Από την άλλη, η κτηνοτροφία αποδίδει μόνο το 18% των θερμίδων και το 37% των πρωτεϊνών της ανθρώπινης διατροφής παγκοσμίως. Όλη αυτή η ραγδαία γεωργική επέκταση έχει επηρεάσει αρνητικά τη φυσιογνωμία του περιβάλλοντος και τη βιοποικιλότητα. Συνεπώς, είναι κρίσιμο ζήτημα η ανθρωπότητα να αναθεωρήσει το θέμα της κατανάλωσης τόσο μεγάλων ποσοτήτων κρέατος, ειδικά κόκκινου, λόγω του πολύ μεγάλου οικολογικού κόστους που έχει, παράλληλα με το κόστος που έχει στην ανθρώπινη υγεία.

Vegan και κλιματική αλλαγή

Πολλοί άνθρωποι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν στραφεί για ηθικούς και οικολογικούς λόγους σε διατροφικά πρότυπα που περιορίζουν ή αποκλείουν το κρέας ή και γενικά τα ζωικής προέλευσης τρόφιμα. Έτσι, βλέπουμε τάσεις όπως η χορτοφαγία και η αυστηρή χορτοφαγία (βηγκανισμός) να κερδίζουν έδαφος.

Παρόλα αυτά, ο αποκλεισμός του κρέατος, ακόμη και του βοδινού, και των ζωικών τροφίμων γενικά, δεν είναι απαραίτητος. Μπορεί η εργοστασιακού τύπου εκτροφή να απαιτεί τη σίτιση των ζώων με σοδειές που καταλαμβάνουν επιπλέον χωράφια, όμως η φυσική μέθοδος σίτισης των αγελάδων είναι η ελεύθερη βοσκή σε εκτάσεις οι οποίες έτσι κι αλλιώς έχουν φτωχό έδαφος και δεν είναι εκμεταλλεύσιμες. Η βόσκηση, εντούτοις, παράγει κοπριά η οποία γονιμοποιεί τις σοδειές, με αποτέλεσμα να υπάρχει τελικά παραγωγή φαγητού. Ουσιαστικά, το ιδανικό για το περιβάλλον είναι η σύμπραξη των σοδειών με το μεγάλωμα των ζώων.

Το κρέας και τα γαλακτοκομικά είναι αναμφίβολα πολύ θρεπτικές τροφές, εφόσον καταναλώνονται με μέτρο. Ειδικά κάποια απαραίτητα θρεπτικά μόρια, όπως οι βιταμίνες D3, και B12, και το λιπαρό DHA, και κάποια άλλα χρήσιμα συστατικά όπως η κρεατίνη, η καρνοσίνη, ο αιμικός σίδηρος, και η ταυρίνη είναι διαθέσιμα μόνο στο κρέας. Άτομα τα οποία αποκλείουν το κρέας μπορούν να λάβουν αυτά τα θρεπτικά συστατικά αναγκαστικά μέσω συμπληρωμάτων διατροφής ή εμπλουτισμένων τροφίμων.

Μεσογειακή Διατροφή φιλική προς το περιβάλλον

Η Μεσογειακή Δίαιτα έχει αναδειχθεί τα τελευταία χρόνια ως μία από τις πιο μακροβιοτικές και ωφέλιμες για την υγεία δίαιτες. Εκτός όμως από απλά ένα διατροφικό μοτίβο, είναι κι ένα πολιτισμικό μοντέλο του πώς τα τρόφιμα διαλέγονται, παράγονται, επεξεργάζονται, και διανέμονται. Το 2010 μάλιστα ανακηρύχτηκε από την UNESCO ως Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Ανθρωπότητας.

Η Μεσογειακή Διατροφή,αντίθετα με το βηγκανισμό, δεν αποκλείει τα ζωικά τρόφιμα, όμως στηρίζεται όντως στα φυτικής προέλευσης τρόφιμα. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο διατροφής, η μερίδα του λέοντος της δίαιτας πρέπει να αποτελείται από φρούτα, λαχανικά, δημητριακά, καρπούς, σπόρους, φυτικά έλαια, και όσπρια, και σε μικρότερες ποσότητες τα αυγά και τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Όσο για το κρέας, η μεσογειακή διατροφική πυραμίδα ορίζει να καταναλώνονται σποραδικά το ψάρι και τα πουλερικά από 1-2 φορές την εβδομάδα, και το κόκκινο κρέας το πολύ 1 φορά το μήνα. Με αυτό τον τρόπο η διατροφή έχει την απαραίτητη ποικιλία που χρειάζεται ο ανθρώπινος οργανισμός, χωρίς να αποκλείονται ολόκληρες ομάδες τροφίμων.

Συνοψίζοντας

Από τα παραπάνω φαίνεται ότι η Μεσογειακή Δίαιτα θα μπορούσε εύκολα να θεωρηθεί «βιώσιμη διατροφή», αφού οι αρχές της συνάδουν με τις επιλογές τροφίμων που έχουν να κάνουν με μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Η έμφαση, τέλος, πρέπει να δωθεί στη μείωση του κόκκινου κρέατος στη μία φορά το μήνα, και την αντικατάστασή του με φυτικά τρόφιμα ή κρέατα όπως τα πουλερικά και το ψάρι με, που επιβαρύνουν πολύ λιγότερο το περιβάλλον.

Πηγή: mednutrition.gr

• ΜΑΙΡΑ-ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΣΤΕΦΑΝΑΚΟΥ Διαιτολόγος – Διατροφολόγος
• H Μάιρα-Ευαγγελία Στεφανάκου είναι Διαιτολόγος – Διατροφολόγος, απόφοιτος του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

von Koerber, K., Bader, N. and Leitzmann, C. (2017) ‘Wholesome Nutrition: an example for a sustainable diet’, Proceedings of the Nutrition Society. doi: 10.1017/s0029665116000616.

MacDiarmid, J. I. and Whybrow, S. (2019) ‘Nutrition from a climate change perspective’, in Proceedings of the Nutrition Society. doi: 10.1017/S0029665118002896.

Serra-Majem, L. and Ortiz-Andrellucchi, A. (2018) ‘The Mediterranean diet as an example of food and nutrition sustainability: a multidisciplinary approach’, Nutricion hospitalaria. doi: 10.20960/nh.2133.

Swinburn, B. A. et al. (2019) ‘The Global Syndemic of Obesity, Undernutrition, and Climate Change: The Lancet Commission report’, The Lancet. doi: 10.1016/S0140-6736(18)32822-8.

Wheeler, N. and Watts, N. (2018) ‘Climate Change: From Science to Practice’, Current environmental health reports. doi: 10.1007/s40572-018-0187-y.