Διεθνής Αστρονομική Ένωση: Ο Τάσος Καλαβάνος βάφτισε με ελληνικό όνομα έναν “έξω-κόσμο”
Ο συμπολίτης Αναστάσιος Καλαβάνος έγινε “νονός” ενός συστήματος άστρου-εξωπλανήτη, σε σχετική διαδικασία που κίνησε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Ο κ. Καλαβάνος, καθηγητής πληροφορικής, μάς παρουσιάζει τη διαδικασία ονοματοδοσίας και την ονομασία που πρότεινε και εγκρίθηκε.
Στα πλαίσια της διεθνούς καμπάνιας «NameExoWorlds» (Ονομάστε τους “Εξω-Κόσμους”) της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης (IAU), με αφορμή τον εορτασμό των 100 ετών από την ίδρυση της IAU το 1919 (η Ελλάδα ήταν ένα από τα πέντε πρώτα ιδρυτικά μέλη της) η χώρα μας – όπως και άλλες 111 χώρες -οργάνωσε μια εθνική ψηφοφορία για το όνομα του εξω-πλανήτη HAT-P-42b και του μητρικού του αστέρα (HAT-P-42), που είχαν ανατεθεί από την IAU στη χώρα μας το 2019.
Η Διεθνής Αστρονομική Ένωση είναι ο αρμόδιος διεθνής φορέας για την επίσημη ονοματοδοσία των ουρανίων σωμάτων. Η πρώτη καμπάνια NameExoWorlds, που είχε πραγματοποιηθεί το 2015, είχε «βαφτίσει» 31 εξωπλανήτες σε 19 πλανητικά συστήματα. Το 2019, για δεύτερη φορά, η Ένωση έδωσε σε κάθε ενδιαφερόμενη χώρα την ευκαιρία να ονομάσει το «δικό της» πλανητικό σύστημα, που αποτελείται από ένα άστρο και ένα συνοδό εξωπλανήτη.
Η αρμόδια επιτροπή της IAU μοίρασε ένα σύστημα άστρου-εξωπλανήτη σε κάθε ενδιαφερόμενη χώρα, φροντίζοντας το άστρο κάθε χώρας να είναι ορατό από τη συγκεκριμένη χώρα και επαρκώς φωτεινό για να μπορεί να παρατηρηθεί με μικρά τηλεσκόπια. Επιλέχθηκαν για ονοματοδοσία επιβεβαιωμένοι εξωπλανήτες, οι περισσότεροι των οποίων ανακαλύφθηκαν από επίγεια τηλεσκόπια έως το 2012, έτσι ώστε να έχουν μεσολαβήσει αρκετά χρόνια για τη μελέτη τους. Είναι πιθανό ότι πολλά από αυτά τα πλανητικά συστήματα έχουν και άλλους εξωπλανήτες, που θα ανακαλυφθούν στο μέλλον.
Το εν λόγω σύστημα βρίσκεται στον αστερισμό της Ύδρας, σε απόσταση 1.458 ετών φωτός από τη Γη (ένα έτος φωτός ισούται με περίπου 10 τρισεκατομμύρια χιλιόμετρα) και είναι ορατό από το ημισφαίριό μας στον αστερισμό της Ύδρας. Ο εξωπλανήτης ΗΑΤ-Ρ-42b ανακαλύφθηκε το 2012 με τη μέθοδο των διαβάσεων από την ερευνήτρια Isabelle Boisse του Πανεπιστημίου του Πόρτο της Πορτογαλίας και άλλους επιστήμονες από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Το άστρο ΗΑΤ-Ρ-42 έχει την ίδια θερμοκρασία με τον Ήλιο μας και έχει μάζα, ακτίνα και ηλικία λίγο μεγαλύτερες από αυτές του Ήλιου, συγκεκριμένα 1,18 φορές τη μάζα και 1,53 φορές την ακτίνα του Ήλιου αντίστοιχα, ενώ η ηλικία του είναι 5,1 δισεκατομμύρια έτη(έναντι 4,5 δισ. ετών έτη της ηλικίας του Ήλιου). Γύρω από το άστρο ΗΑΤ-Ρ-42, σε απόσταση 0,057 αστρονομικών μονάδων, δηλαδή περίπου 5,2 φορές την ακτίνα του μητρικού άστρου του, περιφέρεται ο εξωπλανήτης ΑΤ-Ρ-42 b, που «ψήνεται» με θερμοκρασίες περίπου 1.000 βαθμών. Ο εξωπλανήτης αυτός έχει μάζα λίγο μικρότερη (0,975) και ακτίνα λίγο μεγαλύτερη (1,277) σε σχέση με αυτές του Δία. Ο αέριος αυτός γίγαντας περιστρέφεται ταχύτατα εντός 4,64 ημερών(τόση είναι η διάρκεια του έτους του) σε μια πλήρη περίπου κυκλική τροχιά γύρω από το μητρικό άστρο του, με ταχύτητα 500.000 χιλιομέτρων την ώρα, δηλαδή περίπου πέντε φορές την ταχύτητα με την οποία η Γη περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο.
Μετά από διαδικτυακή ψηφοφορία όπου κατατέθηκαν περισσότερες από 2.200 προτάσεις, μια εθνική επιτροπή -με πρόεδρο τον ομότιμο καθηγητή αστροφυσικής Κανάρη Τσίγκανο του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών- προέκρινε οκτώ από αυτές για την τελική ψηφοφορία, η οποία διήρκεσε μέχρι τις 11 Νοεμβρίου. Το τελικό αποτέλεσμα της, που εστάλη στην IAU ως επίσημη πρόταση της Ελλάδας, κρατήθηκε μυστικό, εωσότου η Διεθνής Αστρονομική Ένωση κάνει την ανακοίνωση, δίνοντας και σχετική συνέντευξη Τύπου στο Παρίσι.
Τα οκτώ επικρατέστερα ζευγάρια ονομάτων (το πρώτο για τον πλανήτη και το δεύτερο για το μητρικό αστέρα) που είχαν επιλεγεί από την επιτροπή, ήταν: Ιolaus (Ιόλαος) και Lerna (Λέρνα), Metrodorus (Μητρόδωρος) και Avdira (Άβδηρα), Amphion (Αμφίων) και Aethon (Αίθων), Aeolus (Αίολος) και Aethon (Αίθων), Phanes (Φάνης) και Aeon (Αιών), Pontinos (Ποντίνος) και Amimone (Αμυμώνη), Argo (Αργώ) και Orseis (Ορσηίς), Orthrus (Όρθρος) και Echidna (Έχιδνα).
Όσον αφορά το «ζευγάρι» που τελικά επιλέχθηκε, Iolaus και Lerna ήταν δική μου πρόταση, όπως με διαβεβαίωσε και ο αρμόδιος καθηγητής Κανάρης Τσίγκανος, την οποία πρότεινα τον Ιούνιο του 2019. Η αιτιολογία μου που απεστάλη διαδικτυακώς και με λατινικές μορφές ονομάτων, όπως ήταν όρος του διαγωνισμού, ήταν η ακόλουθη:
“Αποφάσισα να ονομάσω τον μητρικό αστέρα LERNA από την λίμνη Λέρνα. Η Λέρνη στην οποία διαβιούσε το μυθικό πλάσμα Ύδρα πιο γνωστό και ως Λερναία Ύδρα. Αποφάσισα να ονομάσω τον εξωπλανήτη IOLAUS από τον Ιόλαο ανιψιό του Ηρακλέους που τον βοήθησε στην εξόντωση της Λερναίας Ύδρας. Πηγή μου έμπνευσης αμφοτέρων ονοματοδοσιών η Ελληνική Μυθολογία.
Οι αστρονόμοι -25 περίπου χρόνια μετά την ανακάλυψη του πρώτου εξωπλανήτη (για τον οποίο δόθηκε και Νόμπελ Φυσικής)- έχουν πλέον ανακαλύψει περίπου 4.000 επιβεβαιωμένους εξωπλανήτες γύρω από κοντινά και πιο μακρινά άστρα. Μερικοί πλανήτες είναι μικροί και βραχώδεις σαν τη Γη, ενώ άλλοι είναι αέριοι γίγαντες σαν το Δία. Οι επιστήμονες εκτιμούν πλέον ότι τα περισσότερα άστρα στο σύμπαν έχουν πλανήτες γύρω τους. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ένας τεράστιος αριθμός πλανητών, κάτι που καθιστά πιθανή την ύπαρξη εξωγήινης ζωής.
Ο Οργανισμός Διάδοσης Ελληνικής Γλώσσας (ΟΔΕΓ) στο ηλεκτρονικό έντυπο “ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗC ΓΛΩCCA” στον τόμο ΙΕ, τεύχος 6 μου έκανε αφιέρωμα. Στις 18-3-2020 με ευχαρίστησε μέσω facebook η Διεθνής Αστρονομική Ένωση (IAU) με το ακόλουθο μήνυμα “Thank you for your kind message, Anastasios, and for sharing that information with us. We appreciate your contribution to NameExoWorlds.”
