Τα ταμπούρια των Αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης του ’21 στο Ποικίλο Όρος
Με αφορμή την Ελληνική Επανάσταση, 25η Μαρτίου 1821, την σχεδόν άγνωστη Μάχη του Δαφνίου (21 Μαρτίου 1827), τη σηματοδότηση των Ταμπουριών των Αγωνιστών του ’21, καλωσορίζουμε την Άνοιξη με την επίσκεψη/ ξενάγηση Ποικίλο Όρος.
Όποιος/α ενδιαφέρεται να συμμετάσχει στην πεζοπορία διάρκειας περίπου τέσσερις ώρες, το ραντεβού είναι το Σάββατο 26 Μαρτίου στις 9:15 πμ στο περίπτερο επί της Λ.Αθηνών, στο Ψυχιατρείο του Δαφνίου ή στην είσοδο του Άλσους Δαφνίου 09:30πμ.
Περισσότερες πληροφορίες: https://bit.ly/3ikYJSI
Παράλληλα προ δημοσιεύω την έρευνα που ακολουθεί και που περιέχεται στο υπό έκδοση βιβλίο με τίτλο «200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ – ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΛΟΡΔΟ ΒΥΡΩΝΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΤΑΜΠΟΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ ΄21 ΣΤΟ ΠΟΙΚΙΛΟ ΟΡΟΣ».
Κώστας Φωτεινάκης
[Η “ανακάλυψη” των Ταμπουριών των Αγωνιστών του ’21στο Ποικίλο Όρος έγινε το 2008 μαζί με νέους από την περιοχή της Αφαίας Σκαραμαγκά και με οδηγό την περιγραφή του Mark H. Munn.]Τα ταμπούρια των Αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης του ’21 στο Ποικίλο Όρος
Η Μονή Δαφνίου και η Ελληνική Επανάσταση
Προσέγγιση – Ανάδειξη – Ιστορική & Περιβαλλοντική Εκπαίδευση
Έρευνα: Κώστας Φωτεινάκης
Η σηματοδότηση της διαδρομής και η ανάδειξη των «Ταμπουριών των Αγωνιστών του ’21 στο Ποικίλο Όρος» είναι αποτέλεσμα μιας δεκάχρονης έρευνας και εντάσσεται στο πλαίσιο των δράσεων του Ελληνικού Δικτύου ΦΙΛΟΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση.
Τα ταμπούρια που αναφερόμαστε περιγράφονται και είναι αποτυπωμένα σε χάρτη (Mark H. Munn – Τhe Defense of Attica – Appendix II Fighting in the Aigaleos – Parnes Gap in 1826-27, 1993). Ωστόσο υπάρχουν παρόμοιες κατασκευές και σε άλλες περιοχές του Ποικίλου Όρους (Αιγάλεω) και σε μικρή απόσταση από τη σηματοδοτημένη περιοχή.
Άλλα ταμπούρια – Ενδεικτικές θέσεις: α) Ανατολικά της Λίμνης Κουμουνδούρου, πάνω από το δασικό δρόμο β) Στο ύψος της σιδηροδρομικής γέφυρας στη Λ. Αθηνών, στο Όρος Αιγάλεω.
Συνοπτική παρουσίαση:
Η περιοχή της Δυτικής Αθήνας – Αττικής καθώς και του Δυτικού Πειραιά (Κερατσίνι) και Σαλαμίνας συνδέονται άμεσα με την Επανάσταση του ’21 και ιδιαίτερα με την ηρωική μορφή του Γιώργη Καραϊσκάκη.
[Θεόφιλος: Ὁ Γεώργιος Καραϊσκάκης καταδιώκων τὸν Ρεσὶτ πασὰ ἡ Κιούταχη ἐν ξυφήρης τὸ 1826. Φυσικές χρωστικές σε χαρτόνι. 71 cm x 101 cm. Χωρίς χρονολογία. Σε ιδιωτική συλλογή. | Ανακτήθηκε 25.11.2021 από τη ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ https://bit.ly/3sU8g9t ]
Ενδεικτικά αναφέρουμε τις μάχες:
- Χαϊδαρίου: 6 και 8 Αυγούστου 1826 [ΕΔΩ] https://bit.ly/3zPx2bg
- Καματερού: 27 Ιανουαρίου 1827
- Κερατσινίου: 4 και Μαρτίου 1827
- Δαφνίου: 21 Μαρτίου 1827 [ΕΔΩ] https://bit.ly/3zQJqIh [σ.σ. ο Δημήτρης Φωτιάδης στο βιβλίο του “ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ” αναφέρει μια άλλη αλλά κοντινή ημερομηνία, 27 Μαρτίου 1827 – έκδοση ΜΕΛΙΣΣΑ, σ.390). Στη μάχη αυτή πήρε μέρος και ο Γενναίος Κολοκοτρώνης (υπάρχουν περιγραφές στο “Ελληνικά υπομνήματα ήτοι επιστολαί και διάφορα έγγραφα αφορώντα την ελληνικήν επανάστασιν από 1821 μέχρι 1827” [ΕΔΩ] https://bit.ly/33V2I4P .
“Στις 21 Απριλίου 1827 και ενώ ο Καραϊσκάκης πήγαινε να φτιάξει οχυρό κοντά στο Δαφνί, λόγω της μορφολογίας του εδάφους, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει εκείνο το μέρος. Στις 23 του μήνα θα γινόταν μάχη (του Ανάλατου), όπως είχε οριστεί εξ αρχής. Έτσι οι Έλληνες ξεκουράστηκαν στις 22 Απριλίου και δόθηκαν εντολές να είναι όλοι ήσυχοι.” (ΠΗΓΗ: ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ).
Ως πρόσθετο στοιχείο αναφέρουμε τη δημιουργία Γενικού Στρατοπέδου στην Ελευσίνα με υπόδειξη του Γιώργη Καραϊσκάκη.
Σημαντικό ρόλο έπαιξε το «πέρασμα» η Ιερά Οδός, από και προς την Πελοπόννησο και τη Δυτική Ελλάδα, και ιδιαίτερα το «στένωμα» μεταξύ του Όρους Αιγάλεω και Ποικίλου, από τη Μονή Δαφνίου μέχρι το Σκαραμαγκά. («Δαφνοβούνια» σύμφωνα με τις περιγραφές). Αξίζει να ληφθεί υπόψη η παρακάτω παράγραφος:
“Όπως συνάγεται, πάντως, από τις επιστολές και τις σημειώσεις των οπλαρχηγών που έδρασαν στα εδάφη της Αττικής, είναι βέβαιο ότι κατά διαστήματα το μοναστήρι (σ.σ. του Δαφνίου) και η γύρω από αυτό περιοχή αποτέλεσε ορμητήριο και ενδιάμεσο σταθμό βάσης των ελληνικών στρατευμάτων, λόγω της θέσης του επί της κύριας οδού διέλευσής τους (σ.σ. Ιερά Οδό) από και προς την Πελοπόννησο και από το Στρατόπεδο των Μεγάρων και της Ελευσίνας προς την Αθήνα και την Ακρόπολη, με την οποία υπήρχε άμεση επαφή”. (Οδηγός – Βιβλιογραφία 14, 15,16)
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιγραφές των μαχών αλλά και των υψωμάτων, των ταμπουριών κ.λπ. που περιγράφονται σε μαρτυρίες των Αγωνιστών που πήραν μέρος στις μάχες αυτές καθώς και ιστορικών που τις κατέγραψαν.
Σύμφωνα με τις περιγραφές, σε διάφορες περιοχές του Ποικίλου Όρους (Αιγάλεω) είχαν δημιουργηθεί διασκοπρισμένα ταμπούρια, ως παρατηρητήρια, πρόχειροι καταυλισμοί, ορμητήρια, ανεφοδιασμό και όχι απαραίτητα ως πεδία μαχών.
Τα «ταμπούρια» των Αγωνιστών του ’21 στο Ποικίλο Όρος σώζονται σε εξαιρετική κατάσταση, είναι όμως δυσπρόσιτα για το ευρύ κοινό, ακόμα και από απόσταση. Βρίσκονται σε μια πλαγιά στο Ποικίλο Όρος, πάνω από τη Λίμνη Κουμουνδούρου, στα όρια των Δήμων Χαϊδαρίου και Ασπροπύργου.
Το Ελληνικό Δίκτυο ΦΙΛΟΙ της ΦΥΣΗΣ έχει εντοπίσει, έχει επανασχεδιάσει και σηματοδοτήσει μονοπάτι πρόσβασης, ώστε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μια όσο το δυνατόν ασφαλή επίσκεψη. Η κλίση του μονοπατιού (Β’ τμήμα) είναι σχετικά μεγάλη και το πέτρινο ανάγλυφο του εδάφους είναι μεν σταθερό, αλλά δυσπρόσιτο κατά τόπους.
Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στο ταμπούρι Νο 7 που βρίσκεται απομακρυσμένο από τα υπόλοιπα έξι, πάνω από το δασικό δρόμο.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ στο ειδικό blog για τα «Ταμπούρια των Αγωνιστών του ’21 στο Ποικίλο Όρος» [ΕΔΩ] https://tambouria1821.blogspot.com
Η Επανάσταση του ΄21 και η Μονή Δαφνίου.
“Η μονή Δαφνίου αλώθηκε από τους Τούρκους κατά την Επανάσταση του 1821, παρά τον ισχυρότατο οχυρωματικό της περίβολο. Η παράδοση αναφέρει ότι η εισβολή έγινε μέσω αβαθούς πηγαδιού που βρισκόταν έξω από τον περίβολο και συνδεόταν υπογείως με άλλα τρία πηγάδια εντός της μονής. Το μυστικό αυτό πέρασμα αποκάλυψε ο μοναχός Παΐσιος στους Τούρκους, οι οποίοι έκαψαν τη Μονή και τον προδότη Παΐσιο και τα απομεινάρια του πτώματός του σώζονταν πεταμένα σε μια γωνιά της αυλής μέχρι το 1854.
Η ακριβής χρονολογία της άλωσης δεν έχει εξακριβωθεί. Θεωρείται πιο πιθανόν να έγινε στη διάρκεια της εκστρατείας του Ομέρ Βρυώνη στην Αττική το καλοκαίρι του 1821 και όχι στην εισβολή του Κιουταχή στην Αθήνα το 1826, τις σημαντικές μάχες που έλαβαν χώρα στο Χαϊδάρι τον Αύγουστο του 1826 και τη μικρότερη μάχη στο Δαφνί στις 21 Μαρτίου 1827. Οι κατακτητές της μονής Δαφνίου την εγκατέλειψαν έχοντας προκαλέσει σημαντικότατες φθορές.
Στη συνέχεια πιθανόν το ερειπωμένο πλέον μοναστήρι να λειτούργησε ως ορμητήριο κάποιων οπλαρχηγών, όπως ο Ιωάννης Γκούρας (1791-1827), επιστολή του οποίου φαίνεται πως εστάλη από το Δαφνί.” [ΠΗΓΗ ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ]
Η Μονή Δαφνίου και η Επανάσταση του ΄21
(Απόσπασμα από «ΤΟ ΔΑΦΝΙ» του Δ. Γρ. Καμπούρογλου, σελ.73-74)
[ΙΘ΄ Κατά τον Αγώνα]Και τέλος φθάνομεν εις τον Αγώνα.
Η μόνη πληροφορία, την οποία μέχρι τούδε έχομεν δια το Μοναστήρι του Δαφνιού κατά την επανάστασιν του ΄21 είναι, ότι πολιερκηθέν παρά των Τούρκων κατελήφθη δια προδοσίας…
Εζώζετο μάλιστα και το πτώμα του προδότου άταφον. Πότε το πολιόρκησαν οι Τούρκοι ισχυρώς αμυνόμενον δια του τοιχογυρίσματός τους και τίνες επολιορκήθησαν εντός αυτού –διότι δεν πιστεύουμε να επρόκειτο δια πεντέξ καλογήρους– αγνοούμε.
…Κατά τον Αγώνα φέρεται ως ηγούμενος του Δαφνίου ο ιερομόναχος Αγαθάγγελος Λαμπίρης, Αθηναίος, απόφοιτος της περιφήμου σχολής του Ντέκα [Η Σχολή των Αθηνών Ιωάννου Ντέκα, λειτούργησε από το 1806-1821, με χορηγία του ιδρυτή της, έμπορου στην Βεβετία, εξ Αθηνών].
…Και μια ακόμη πληροφορία έχομεν δια το Δαφνί κατά τον Αγώνα. Όταν ο στρατηγός Γκούρας επί τινα χρόνον απεμακρύνθη των Αθηνών… έγραψε προς τους συναδέλφους του Εφόρους Επιστολή… η οποία εγράφη εις το Δαφνί και εκείθεν απεστάλην. Έχει δε ως εξής:
«Κύριοι Έφοροι της Φιλομούσου Εταιρείας, χαίρετε,
Επειδή κ΄ εγώ αναχωρώ και λείπω από το χρέος μου, από την επιστασίαν της Φιλομούσου Εταιρείας, αφήνω επίτροπόν μου τον κ.Στάμον Σεραφείμ να επιστατή μαζί σας όσον να γυρίσω, και γνωρίσετέ τον ει εμέ.
Ιω. Γκούρας – Μοναστήρι Δαφνί.»]
Στρατηγός Βάσος Μαυροβουνιώτης «Ομιλία με τίτλο «Ο Ελληνικός Αγών – Διατριβή αναγνωσθείσα την 8η Ιανουαρίου 1876 (5 σελίδες με θέμα την τοποθεσία Δαφνί)
Νικόλαος Ά . Καρώρης
Ημερολόγιο: 8Ή ‘Ιουλίου 1826: «δέκα εξ Κουκουβανιώται (Κουκουβάουνες) χθες εις Δαφνί έκτύπησαν εν μικρόν σώμα εχθρικόν, εφόνευσαν ένα, ελάβωσαν τεσσάρας, επήραν καί τίνα λάφυρα».
27 ‘Ιουλίου 1826 «Το πρωί εφάνησαν ερχόμενοι από τον δρόμον του Δαφνιού περί τους 100 ιππείς. “Από τούτο από καί αλλά σημεία όσα παρετηρήσαμεν εχθές εσυμπεράναμε ότι εις ‘Ελευσίνα ασχολούνται πολύ οί Τούρκοι»
…προ της 4ης Αύγουστου 1826 καταληφθή ή μονή Δαφνιού υπό τών Τούρκων, απόπειρα δε τών Ελλήνων προς κατάληψιν αυτής, ώς φαίνεται, απέτυχε.
«Έχει δε γραφή ή περί ης ό λόγος επιστολή τοΰ στρατάρχου Καραϊσκάκη τη 4 Αυγούστου 182(εξ Έλευσΐνος *) προς τον ‘Αθήναιον Νικόλαον Λογοθέτην Χωματιανόν: «Προς τούτοις—γράφει μεταξύ άλλων ό Καραϊσκάκης— επείγαμεν, και εις το Μοναστίρι το Δαφνί το όποιον, κατά κακήν τΰχην το έχουν πιασμένον όί εχθροί…»
[6-8 Αυγούστου 1826 έγιναν οι δύο Μάχες Χαϊδαρίου]5 Αύγουστου 1826 ό Νικόλαος Ά . Καρώρης
«Περί. . . . τάς 6 ώρας της νυκτός άρχισεν αιφνίδιος τουφεκισμός μέσα εις τα Σεπόλια. Οι άνθρωποι [=οί πολιορκοΰμενοι “Ελληνες επί τής Ακροπόλεως] έπετάχθηοαν όλοι και βλέπουν τον τουφεκιομον να εκτείνεται εις τον κάμπον κατά το Δαφνί έξω του ελαιώνος. … ». ‘)
«6 Αυγούστου [1826/· “Αφου δε εξημερώσει; τί να Ιδούν; “Ολη ή περιφέρεια τον χωρίον Χαϊντάρι, ή εκκλησία τοΰ Προφήτου Ηλία, το ρεύμα (ρέμα) και οί λόφοι εκείνοι γιεματοι από στρατεύματα Ελληνικά εκεί έτριγύριζε και το ιππικών τών Τούρκων και ετουφεκίζοντο με τους εδικούς μας. . . .»
Ο Κώστας Φωτεινάκης είναι ερευνητής της τοπικής ιστορίας, συγγραφέας του Ιστορικού Λευκώματος «Χαϊδάρι – Τόπος και Άνθρωποι», εκδότης του περιοδικού «Προσανατολισμοί», μέλος Συντακτικών Επιτροπών περιοδικών, διαχειριστής ιστορικών και πολιτιστικών blog, πρόεδρος του Ελληνικού Δικτύου ΦΙΛΟΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ. Έχει διατελέσει Δημοτικός Σύμβουλος Χαϊδαρίου.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: “Η Σηματοδότηση και Ανάδειξη των ταμπουριών των Αγωνιστών του ’21 στο Ποικίλο Όρος – Αιγάλεω” έγινε με την οικονομική ενίσχυση της Βουλής των Ελλήνων, διαμέσω του Προέδρου της κ. Κωνσταντίνου Τασούλα, αναγνωρίζοντας την αξία όλου του εγχειρήματος (Απόφαση ΠτΒ 7985/5677/10.09.2021). ΣΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΔΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕ ΕΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΤΡΟΠΟ ΑΠΟ ΤΟ ΔΑΣΑΡΧΕΙΟ ΑΙΓΑΛΕΩ (Απόφαση 85751/15-07-2021)”
Ενδεικτική βιβλιογραφία – Πηγές:
1. Mark H. Munn, Τhe Defense of Attica – The Dema Wall and the Boiotian War of 378-375 B.C. UNIVERSITY OF CALIFORNIA PRESS Berkeley · Los Angeles · Oxford © 1993 – The Regents of the University of California.
2. Νίκος Α. Μπέης, ΕΚ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΔΑΦΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΧΩΡΟΥ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ (1821-1827), Δελτίο Χριστιανικής Αρχαιολογίας, 1927.
3. Χρήστος Βυζάντιος, “Ιστορία των κατά την ελληνικήν επανάστασιν εκστρατειών και μαχών και των μετά ταύτα συμβάντων, ων συμμέτεσχεν ο τακτικός στρατός από του 1821 μέχρι του 1833” (Γ’ Έκδοση 1901, Κεφάλαιο Η’- Μάχη Χαϊδαρίου και αυθεντικά σχέδια των μαχών, σελ. 137 – 160].
4. Χριστόφορος Παιρεβός, ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ, 1836.
5. Διονύσιος Σουρμελής, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, 1853.
6. Βιογραφίες: Καραϊσκάκη, Γενναίου Κολοκοτρώνη κ.ά.
7. Δημήτριος Αινιάν – Βιογραφία Καραϊσκάκη.
8. Δημήτρη Καμπούρογλου, ΤΟ ΔΑΦΝΙ, 1920.
9. Δήμος Χαϊδαρίου, «Συναντήσεις με την ιστορία», 2006.
10. Κώστας Φωτεινάκης, «ΧΑΪΔΑΡΙ – Τόπος και Άνθρωποι», 2007.
11. Κώστας Φωτεινάκης, «ΑΠΟ ΤΟ ΑΛΣΟΣ ΧΑΪΔΑΡΙΟΥ ΣΤΑ ΤΑΜΠΟΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ 21 ΣΤΟ ΠΟΙΚΙΛΟ ΟΡΟΣ», 2021.
12. GORDON THOMAS. SIR, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ, ΜΙΕΤ (ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ), 2015 (τ.3 – σ.195-201)
13. Αρχείο Στρατηγού Βάσου Μαυροβουνιώτη, Κ.Ε.Ν.Ι. 2013
14. Κώστας Φωτεινάκης (επιμέλεια) “6-8 Αυγούστου 1826 | Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΧΑΪΔΑΡΙΟΥ με τους Καραϊσκάκη, Φαβιέρο κ.ά. κατά του Κιουταχή”.
15. Κώστας Φωτεινάκης (επιμέλεια) “Η Επανάσταση του ’21 και η Μονη Δαφνίου – Η Μάχη στο Δαφνί 21 Μαρτίου 1827 και η θέση “περαταριά”
16. ΥΠΠΟΑ – ΕΦΑΔΑ – ΑΙΓΑΙΑΣ ΑΜΚΕ “Φιλελληνισμός και Ελληνική Επανάσταση – Η Μονή Δαφνίου μέσα από τους Περιηγητές” (έκθεση 24.11.2021 – 25.03.2022) [ΕΔΩ] [ΕΔΩ] Πληροφορίες από το Οδηγό της έκθεσης.
16. Γεωργίου Φίνλεϋ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Α΄, τ.Β’, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2008.
17. Douglas Dakin, Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία 1821-1833, MIET, 1983.
18. HOWE SAMUEL-GRIDLEY, ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΚΙΑΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, ΕΚΑΤΗ, 1977, 1983.
19. Kaupert, Johann A, Χάρτες της Αττικής/ Karten von Attika – Χάρτης VI. PYRGOS
20. «Αντικρίζοντας την Ελευθερία! Στη Βουλή των Ελλήνων, δύο αιώνες μετά», Βουλή των Ελλήνων.
21. Στέφανος Πα̟παγεωργίου “Η μάχη του Καματερού (27 Ιανουαρίου 1827) & δύο ανέκδοτες καταγραμμένες αφηγήσεις αγωνιστών”, 2013.
22. ΜΑΖΑΟΥΕΡ ΜΑΡΚ/ MAZOWER MARK, “Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ”, Αλεξάνδρεια, 2021.
23. Δημήτρης Φωτιάδης, “ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ”, 1956 (πολλές εκδόσεις)
24. Σπυρίδων Τρικούπης, “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, 1875. (πολλές εκδόσεις).
25. Σάμουελ Χάου/ S.G. Howe, “ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ 1825-1829”, Καραβίας, 1971.
26. Σπύρος Τρικούπης, “ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ”, 4 τόμοι. Ιδιαίτερες αναφορές στον 4ο τόμο, σ.72-76, 93, 134 – 135. Νέα Σύνορα – Λιβάνης, 1993.
27. Γενναίος Κολοκοτρώνης, Ελληνικά Υπομνήματα ήτοι Επιστολαί και Διάφορα Έγγραφα Αφορούντα την Ελληνική Επανάστασιν από το 1821 μέχρι 1827. Συλλεγέντα μεν υπό του Υποστρατήγου Ιωάννου Θ.Κολοκοτρώνη. Εκδοθέντα δε υπό Χ.Ν. Φιλλαδελφέως, Αθήνασι 1856, σ.373 – 376, 430 – 439, 444-445.
28. Κωνσταντίνος Παντ. Καλλιαντάς, “Εις Ελευσίνα”, ΧΑΤΖΗΛΑΚΟΣ, 2021 (αναφέρονται σελίδες για την Επανάσταση του ’21 και το Στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Ελευσίνα).
29. Αντικρίζοντας την Ελευθερία! Στη Βουλή των Ελλήνων https://www.antikrizontas-tin-eleftheria.gr/
30. Ειδικό blog για τα «Ταμπούρια των Αγωνιστών του ’21 στο Ποικίλο Όρος» [ΕΔΩ] https://tambouria1821.blogspot.com
31. «Τραγωδία ο θάνατος του Καραϊσκάκη ή η Διάλυσις του Ελληνικού στρατοπέδου εις την Αττικήν» / συντεθείσα από τον Γ. Αναξαγόραν Ναύτην, Λιβόρνο, 1928. https://bit.ly/3J9h4hs
32. Δημήτρης Σταμέλος, “Ο θάνατος του Καραϊσκάκη – Συμπτωματικό γεγονός ή οργανωμένη δολοφονία;” ΕΣΤΙΑ, 2009.
33. Ιωάννης Δασκαρόλης, “ΓΕΝΝΑΙΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ Ο ΕΦΗΒΟΣ ΟΠΛΑΡΧΗΓΟΣ ΤΟΥ 1821”, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, 2021. (κεφάλαιο Η εκστρατεία του Γενναίου στη Στερεά Ελλάδα προς υποστήριξη του Καραϊσκάκη και η καταστροφή στο Ανάλατο).
