Το Ποικίλο όρος άλλοτε και τώρα – Πώς πήρε τη νέα του μορφή

γράφει ο Στέλιος Σούλιος*

Στο πολύτιμο φωτογραφικό αρχείο του Γιάννη Ιγγλέση, μέρος του οποίου κατά καιρούς βλέπει το φως της δημοσιότητας, διακρίνει κανείς το Ποικίλο Όρος, απογυμνωμένο από κάθε είδους βλάστηση. Οι φωτογραφίες καλύπτουν τη περίοδο έως περίπου τα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Οι ίδιες εικόνες εμφανίζονται και σε γκραβούρες του 19ου αιώνα, μία εκ των οποίων και η ανωτέρω.  

Ήταν λοιπόν γυμνά από βλάστηση τα βουνά γύρω από την Αθήνα τις περιόδους αυτές. Ήταν όμως έτσι πάντα;

Το θέμα έχει απασχολήσει πολλές φορές στο πρόσφατο παρελθόν τους ασχολούμενους με τα περιβαλλοντικά θέματα στην χώρα μας, όχι μόνο για τα βουνά της Αττικής, αλλά γενικότερα της νότιας Ελλάδας, προκαλώντας μάλιστα διαμάχες. Όμως η απάντηση, που δεν μπορεί φυσικά σε ένα τέτοιο θέμα να προέλθει παρά μόνο από τις επιστήμες του περιβάλλοντος, έχει δοθεί.  

Μεσογειακά ερημοποιημένα τοπία

Είναι γνωστό ότι στη Μεσογειακή λεκάνη, και ειδικά στην Αττική, εμφανίζονται από την αρχαιότητα σημαντικότατοι πολιτισμοί. Οι φυσικοί πόροι της γεωγραφικής αυτής περιοχής χρησιμοποιήθηκαν εξαντλητικά από τον αγροτικό και κτηνοτροφικό πληθυσμό καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας με πολυσύνθετο τρόπο και με συχνές αλλαγές στη χρήση γης, ανάλογα με τις κοινωνικοοικονομικές απαιτήσεις κάθε περιόδου.  

Οι διαφορετικές τάσεις όπως η αύξηση των πληθυσμών, η ραγδαία αύξηση των αναγκών σε καύσιμο ξύλο αλλά και σε τεχνική ξυλεία, η σημαντική επέκταση των βοσκοτόπων και των καλλιεργημένων εκτάσεων οδήγησαν στην υπερεκμετάλλευση και υποβάθμιση της γης για αιώνες. Το κάψιμο χρησιμοποιήθηκε για δημιουργήσει και να διατηρήσει χλοώδη λιβάδια και ως καύσιμη ύλη χρησιμοποιήθηκαν οι θάμνοι και τα δέντρα. Τα δάση υποβαθμίσθηκαν και η απογύμνωση των δασικών περιοχών οδήγησε σε συχνές μεγάλες πλημμύρες και καταστροφές, αλλά συγχρόνως και στην πλήρη έκπλυση των εδαφών.   Η εικόνα λοιπόν στο  απογυμνωμένο  Ποικίλο Όρος ήταν κοινότατη σε παρόμοιες περιοχές σε ολόκληρη την περιοχή της Μεσογείου. Το ίδιο γνωστά και τα καταστροφικά φαινόμενα πλημμυρών (με εκατοντάδες ανθρώπινα θύματα σε αποδασωμένες λεκάνες στην Ισπανία, Ιταλία κ. ά.).

Κυρίως η υποβάθμιση των δασικών εδαφών ήταν αυτή που οδήγησε τα οικοσυστήματα που αναφέρθηκαν σε κατάσταση υπέρβασης του ορίου ικανότητας αντιστροφής με φυσικούς τρόπους (μη αντιστρεπτή υποβάθμιση της γης). Όλα τα οικοσυστήματα έχουν μια ορισμένη ικανότητα να ανακάμψουν μόλις διακοπεί η διεργασία υποβάθμισης, αλλά όπου αυτή η αποκατάσταση είναι πάρα πολύ αργή ή απίθανο να γίνει τότε δεν αναμένεται.

Αναδασώσεις  

Η προφανής λύση του προβλήματος ήταν η ανάκτηση των δασών. Έτσι από τα μέσα του 19ου αιώνα ξεκίνησαν τεράστια προγράμματα αναδασώσεων, κυρίως στις ευρωπαϊκές χώρες της Μεσογείου. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο στην Ισπανία αναδασώθηκαν 40.000.000 στρέμματα, περίπου το 10% της συνολικής έκτασης της χώρας. Από την τιτάνια αυτή ανθρώπινη προσπάθεια για την αποτροπή της ερημοποίησης και την αποκατάσταση του περιβάλλοντος δεν έλειψαν και λάθη. Η γνώση εμπλουτίσθηκε στην πορεία με αποτέλεσμα να βρίσκεται σήμερα σε πολύ υψηλά επίπεδα αρτιότητας των χειρισμών, αλλά η τεράστια σημασία των αναδασωτικών παρεμβάσεων ως προς την αποφυγή της ερημοποίησης, την αντιστροφή της διάβρωσης των εδαφών και τον ευεργετικό ρόλο στον υδρογεωλογικό κύκλο, ουδέποτε αμφισβητήθηκε.  

Σήμερα περιοχές την Μεσογειακής Ευρώπης που έχουν κλείσει περισσότερο από έναν αιώνα από την αναδάσωσή τους, αποτελούν εθνικά πάρκα και περιοχές προστασίας της φύσης με αναντικατάστατη οικολογική σημασία (λεκάνη Brusquet, Alpes de Haute, Προβηγκία, Γαλλία, λεκάνη Segura, Murcia, Ισπανία κ.ά.).  

Το Ποικίλο παίρνει τη νέα του μορφή

Σε μια παρόμοια αναδασωτική παρέμβαση οφείλεται κατά κύριο λόγο και η σημερινή κατάσταση στο “δικό μας” Ποικίλο Όρος, που δεν έχει πλέον καμία σχέση με τη σκελετωμένη λοφοσειρά των φωτογραφιών του περασμένου αιώνα. Υλοποιήθηκε από το 1977 έως το 1984 και κατά τη διάρκειά της αναδασώθηκαν περισσότερα από 10.000 στρέμματα.

​Η ικανοποιητική μελέτη και εκτέλεση με χρήση εγγενών ειδών για τις φυτεύσεις, η υποβοήθηση με αρδεύσεις κατά τα πρώτα κρίσιμα χρόνια και η φύλαξη της περιοχής, κυρίως κατά του φαινομένου της παράνομης βόσκησης, οδήγησαν σήμερα στην αντιστροφή εν πολλοίς της ερημοποίησης και στη έναρξη διαδικασιών εδαφογένεσης που βρίσκονται σήμερα σε πλήρη εξέλιξη. Οι συμπληρωματικές παρεμβάσεις (κυρίως μέσω δασοκομικών χειρισμών) και η προστασία από τις πυρκαγιές είναι αναγκαίο να συνεχισθούν για την πλήρη σταθεροποίηση της κατάστασης στο διηνεκές.

*Οικονομολόγος – Δασοπόνος MSc, Προϊστάμενος του Βοτανικού Κήπου Ι. & Α. Ν. Διομήδους