Παναγία Μεσοσπορίτισσα: Ένα έθιμο που “συναντά” την αρχαιότητα
Η Παναγία Μεσοσπορίτισσα, η Παναγίτσα στ’ Αρχαία, όπως τη λένε στην Ελευσίνα, είναι μια γιορτή μοναδικού χαρακτήρα, στην οποία συγχωνεύονται έθιμα και δοξασίες της αρχαιότητας και της χριστιανικής εποχής.
Τα Εισόδια της Θεοτόκου γιορτάζονται στις 21 Νοεμβρίου. Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, την ημέρα εκείνη οι γονείς της Παναγίας εκπλήρωσαν το τάμα τους και παρέδωσαν τη μικρή Παναγία στον ναό του Σολομώντα, όπου έζησε μέχρι τα δεκατέσσερά της χρόνια. Εκτός από μεγάλη θρησκευτική γιορτή, η ημέρα αυτή είναι σημαντική και για τον αγροτικό πληθυσμό της χώρας, καθώς η σπορά βρίσκεται σε εξέλιξη και υπάρχει αγωνία για τις καιρικές συνθήκες που θα εξασφαλίσουν μια καλή σοδειά.
Το έθιμο, λοιπόν, με τις πανάρχαιες ρίζες αναβιώνει κάθε χρόνο στην Ελευσίνα, στον ιερό τόπο των Ελευσίνιων Μυστηρίων, αλλά και το σιτοβολώνα της Αττικής, όπου από τη Μυκηναϊκή Εποχή έως το τέλος του 4ου αι. μΧ λατρευόταν συνεχώς η θεά Δήμητρα, θεά της ανανέωσης της φύσης και της βλάστησης των σιτηρών. Στοιχεία της λατρείας της Δήμητρας μεταφέρθηκαν στο πέρασμα των αιώνων στην Παναγία.
Έτσι το αρχαίο έθιμο των “πολυσπόριων” δεν χάθηκε ποτέ! Πραγματοποιείται την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, δηλαδή στις 20 Νοεμβρίου, στο μεταβυζαντινό εκκλησάκι της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας. Το τελετουργικό που ακολουθείται είναι κατανυκτικό και μοιάζει πολύ με το τελετουργικό των Ελευσίνιων Μυστηρίων.
Η ονομασία «Μεσοσπορίτισσα» δόθηκε καθώς η σπορά βρίσκεται περίπου στη μέση της τον μήνα Νοέμβριο και οι ντόπιοι έδωσαν στην Παναγιά τον ρόλο της θεάς Δήμητρας.
Κάθε χρόνο την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου ανοίγει ο ναός της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας και πραγματοποιείται εσπερινός καθώς και συλλογική τελετουργική προσφορά άρτων οι οποίοι ευλογούνται από τους ιερείς. Οι πιστοί μετέχουν σε μια εμπειρία του ιερού με βαθιές ρίζες στο χρόνο και στο τοπίο της Ελευσίνας με βαθιά ευλάβεια και ετοιμασίες που οι ίδιοι κάνουν γι’ αυτήν.
Η εκκλησία δεσπόζει στον λόφο εντός του αρχαιολογικού χώρου -συγκεκριμένα πάνω από το αρχαίο Τελεστήριο, το εστιακό σημείο αναφοράς της λατρείας στη θεά- κι έχει χτιστεί πάνω στα ερείπια παλαιότερου χριστιανικού ναού.
Το έθιμο
Σύμφωνα με τον Λαογραφικό Σύλλογο Ελευσίνας το «Αδράχτι» -κύριο υπεύθυνο για την αναβίωση του εθίμου- στο ομώνυμο Λαογραφικό Μουσείο της πόλης ετοιμάζονται τα πολυσπόρια. Δηλαδή, γυναίκες βράζουν στα σπίτια τους όσπρια (όπως ρεβίθια, φασόλια και φακές), αλλά και στάρι, την ιερή τροφή της Δήμητρας, αναβιώνοντας την αγροτική παράδοση που ήθελε ο καθένας να βράζει ό,τι παρήγαγε. Κατόπιν, τα πηγαίνουν στο Λαογραφικό Μουσείο, όπου μέσα σε ένα καζάνι γίνεται η «σύβραση», δηλαδή το βράσιμο όλων των παραπάνω μαζί με πετιμέζι, ρόδι και σταφίδες. Είναι το “πολυσπόριον”.
Κατά τον Εσπερινό ο ιερέας ευλογεί τις προσφορές των πιστών και δέεται «υπέρ ευφορίας των καρπών της γης». Μετά το πέρας της θρησκευτικής τελετής, οι άρτοι μοιράζονται σε όλους τους παρευρισκόμενους. Ακολούθως στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου μοιράζονται με τη μορφή σούπας τα πολυσπόρια, στον κόσμο που έχει ανέβει στην εκκλησία για να παρακολουθήσει την εορταστική λειτουργία.
Το Μάρτιο του 2023 το Υπουργείο Πολιτισμού υπέβαλε φάκελο ώστε να εγγραφεί το έθιμο της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας στην Ελευσίνα, στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO.
