Η Λίμνη Κουμουνδούρου είναι ο σημαντικότερος υγροβιότοπος της Αττικής, που ταυτόχρονα έχει τεράστια ιστορία.
Οι δυο λίμνες των Ρειτών (Κεφαλάρι, Λίμνη Κουμουνδούρου). Ιστορική προσέγγιση.
Οι λεγόμενοι Ρειτοί ρέουν όπως τα ποτάμια, μα το νερό τους είναι θαλασσινό. Θα μπορούσε να πιστέψει κανείς πως από τον Εύριππο της Χαλκίδας ρέουν κάτω από το έδαφος και χύνονται σε μια θάλασσα χαμηλότερη. Οι Ρειτοί από παράδοση θεωρούνται αφιερωμένοι στην Κόρη και τη Δήμητρα. Ψάρια απ΄ αυτούς μπορούν να πιάνουν μόνον οι ιερείς. Οι Ρειτοί, όπως μαθαίνω, στην παλαιά εποχή αποτελούσαν το σύνορο της χώρας των Ελευσινίων προς τους άλλους αθηναίους. Παυσανίας, Αττικά, 38
Εισαγωγή
Οι Ρειτοί ή Λίμνη Κουμουνδούρου ήταν δύο μικρές λίμνες που σχηματίστηκαν κατά την διάρκεια της κλασικής αρχαιότητας, έπειτα από τον τεχνητό εγκλωβισμό των νερών ομάδας πηγών στις δυτικές παρυφές του όρους Αιγάλεω. Οι δυο λίμνες βρισκόντουσαν στον δρόμο Αθηνών – Ελευσίνος. Είχαν αφιερωθεί η μεν βόρεια στην θεά Δήμητρα η δε νότια στην κόρη της Περσεφόνη. Σήμερα η λίμνη της Περσεφόνης είναι γνωστή ως λίμνη Κουμουνδούρου. Η δεύτερη λίμνη, της Δήμητρας, αποστραγγίστηκε την δεκαετία του ’50 και στην θέση της σήμερα βρίσκεται το εργοστάσιο της εταιρείας Ελληνικά Πετρέλαια (ΕΛ.ΠΕ.)
Οι δύο ιερές λίμνες
Οι πηγές βρίσκονταν σε φυσικά βαθουλώματα του εδάφους, τα οποία κατά την αρχαιότητα φράχτηκαν προς την πλευρά της θάλασσας. Τα ρεύματα που περιγράφει ο Παυσανίας είναι οι εκροές των φραγμάτων προς τον κόλπο της Ελευσίνας. Αυτές ήταν γεφυρωμένες, προκειμένου να διευκολύνεται η διέλευση των ταξιδιωτών. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι η διαμόρφωση των λιμνών και των διαρροών των υδάτων προς τη θάλασσα έγινε στα κλασικά χρόνια. Πριν από αυτά η διέλευση από το σημείο αυτό θα πρέπει να ήταν αδύνατη εξαιτίας των ρευμάτων και των ελών που τα τελευταία θα σχημάτιζαν. Έτσι η Ιερά Οδός θα πρέπει αρχικά να έκανε παράκαμψη προς τα βόρεια, ώστε να περάσει πίσω από τις πηγές. To νερό των Ρειτών ήταν υφάλμυρο λόγω της μικρής απόστασης που τους χώριζε από τη θάλασσα.
Κεφαλάρι, Λίμνη Κουμουνδούρου
Αρχαιολογικά ευρήματα μέσα στην Λίμνη Κουμουνδούρου
Στο κέντρο περίπου της λίμνης Κουμουνδούρου ο Ιωάννης Τραυλός εντόπισε μακρύ τοίχο, που προφανώς αποτελούσε μέρος του φράγματος που συγκρατούσε τα ύδατα και διαμόρφωνε τη λίμνη. Ο Τραυλός αναγνώρισε ότι οι λίθοι που είχαν χρησιμοποιηθεί στο φράγμα ήταν σε δεύτερη χρήση και βάσει της μορφολογίας τους τους συνέδεσε με το δομικό υλικό του ελευσινιακού τελεστηρίου που είχε ανεγείρει ο Πεισίστρατος και κατακάηκε από τους Πέρσες το 479 π.Χ.
Το ψήφισμα για την κατασκευή γέφυρας στους Ρειτούς
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελευσίνας υπάρχει επιγραφή με τμήμα ψηφίσματος της αθηναϊκής βουλής σχετικά με τη γεφύρωση ενός από τα δύο ρεύματα των Ρειτών.
To ψηφισματικό ανάγλυφο για τη γεφύρωση των Ρειτών (ύψος 0,9 μ. και πλάτος 0,57 μ.), 422/421 π.Χ.
(Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας). (πηγή εικόνας) Η επιγραφή χρονολογείται στο 421 π.Χ. Αναφέρει ότι οι Αθηναίοι είχαν αποφασίσει να κατασκευάσουν λίθινη γέφυρα πλάτους πέντε ποδών, δηλαδή περίπου 1,5 μέτρου, προκειμένου οι ιερείς που μετέφεραν τα ιερά της Δήμητρας στην Αθήνα να περνούν με ασφάλεια τα ρεύματα. Παράλληλα, το μικρό πλάτος της γέφυρας απαγόρευε την έλευση τροχοφόρων. Αυτό διότι οι συνοδοί των ιερών αντικειμένων της θεάς ήταν υποχρεωμένοι να είναι πεζοί. Η επιγραφή επιστέφεται από ανάγλυφη παράσταση που απεικονίζει τις ελευσινιακές και τις αθηναϊκές θεότητες. Στην αριστερή άκρη έχουμε τη Δήμητρα και δίπλα της την Περσεφόνη που κρατά δάδες. Δεξιά εικονίζεται η θεά Αθηνά πάνοπλη να δίνει το δεξί χέρι σε νέο άνδρα που στέκεται μπροστά της, δίπλα στην Περσεφόνη. Αυτός έχει ταυτιστεί από κάποιους αρχαιολόγους με τον ελευσίνιο ήρωα Τριπτόλεμο, ενώ άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για προσωποποίηση του Δήμου των Ελευσινίων.
Οι υδρόμυλοι των λιμνών
Παρότι ο Παυσανίας αναφέρει μόνο τα ρεύματα, είναι βέβαιο πως είδε και τις λίμνες οι οποίες, διατηρούνταν καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα μ.Χ. Μάλιστα, οι εκροές των λιμνών προς τη θάλασσα χρησιμοποιούνταν για να θέτουν σε κίνηση δύο παράλιους υδρόμυλους, που είχαν χτιστεί κοντά στις λίμνες στις αρχές του 19ου αιώνα, αν όχι νωρίτερα. Οι νερόμυλοι δημιουργήθηκαν εκεί, διότι υπήρχε υψομετρική διαφορά μεταξύ της λίμνης και της θάλασσας. Η πρώτη ήταν πιο ψηλά από τη στάθμη της θάλασσας και τα νερά της που έφευγαν προς τη θάλασσα κινούσαν τους νερόμυλους.
Η Λίμνη Κουμουνδούρου πίσω στο χρόνο.
Αναμνήσεις από τις λίμνες
Ο François Pouqueville επισκέφτηκε την περιοχή κατά το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του 1810 και αναφέρει σχετικά:
«Αφού πήρα μερικά δείγματα του εδάφους, επέστρεψα στην Ιερά οδό και την ακολούθησα ως τους Ρειτούς ή αλμυρές πηγές αφιερωμένες στη Δήμητρα και την Περσεφόνη. Δίπλα τους έχουν κτίσει μύλους. Απ’ αυτό το σημείο έχασα τα ίχνη τροχών που είχαν σχηματίσει οι ρόδες των κάρων και τα οποία ακολουθούσαμε από το ναό της Φίλης Αφροδίτης (ιερό Αφροδίτης Σκαραμαγκά)».
Ο Gustave Flaubert κατά τα τέλη του 1850, ακολούθησε ανάλογη πορεία με τον Pouqueville και αναφέρει σχετικά:
«Μονομιάς, στο τέλος της κατεβασιάς (αμέσως μετά το πέρασμα μεταξύ Ποικίλου και Αιγάλεω), στρίβουμε δεξιά, οι βράχοι είναι κομμένοι ίσια, ο δρόμος έχει κατασκευαστεί απάνω τους: Είναι δίχως αμφιβολία ο αρχαίος δρόμος. Ο δρόμος περνάει ανάμεσα στη θάλασσα και τις λίμνες Ρειτοί. Ένα γεφύρι σου επιτρέπει να περάσεις το μικρό αυλάκι που τις ενώνει. Οι λίμνες Ρειτοί θυμίζουν τους ορμίσκους που διαμορφώνει η παλίρροια. Λένε οι λίμνες – εγώ βλέπω μόνο μία ή μάλλον κάτι σαν πλημμυρισμένο βάλτο»
Παλαιοί κάτοικοι της περιοχής Σκαραμαγκά τις περιγράφουν με πεντακάθαρα, συνεχώς ανανεούμενα ύδατα, γεμάτες ψάρια, κυρίως κέφαλους αλλά και λαυράκια, χέλια κ.ά. Περιβάλλονταν από ψηλούς καλαμιώνες, όπου έβρισκαν καταφύγιο πολλά πουλιά και αποτελούσαν πραγματικούς υδροβιότοπους.
Σε συνέντευξη που μου έδωσε αρχές του 2014 η Ασπροπύργια υπεραιωνόβια Ισιδώρα Μαυράκη, το γένος Ηλία, γεννημένη κάπου ανάμεσα στο 1908-1910, περιγράφει πώς ήταν το περιβάλλον γύρω από τη λίμνη.
Η λίμνη στο Κεφαλάρι ήταν με βούρλα, με χελώνες. Μου έδινε ο μπαμπάς δυο αγελάδες μικρές, είχε δέκα αγελάδες, οι άλλες τρώγανε σπίτι και μου έδινε και τα βόσκαγα, γιατί ήταν χορτάρι τζάμπα.
Στη Λίμνη Κουμουνδούρου γινόταν το πλύσιμο των ρούχων ειδικότερα των ελαφρών κλινοσκεπασμάτων, μέχρι το Β’ παγκόσμιο πόλεμο. Ελάχιστες αναφορές έχουμε για αργότερα. Τα χοντρά ρούχα τα έστελναν σε νεροτριβή στη Θήβα, που πλέον δεν υπάρχει. Τα ρούχα τα συγκέντρωνε και τα πήγαινε στη νεροτριβή ο ντριστιλιάρης. Τον ονόμαζαν έτσι επειδή τη νεροτριβή την έλεγαν ντριστίλια. Ντριστιλιάρης ήταν ο Τάσος Φίλης.
Περιοχή των Ρειτών – Λίμνη Κουμουνδούρου, 1937 (Πηγή εικόνας Π.Α.Ε 1937)
Οι λίμνες σήμερα
Η ονομασία της νότιας λίμνης -Λίμνη Κουμουνδούρου- ανάγεται είτε στο όνομα οικογένειας γαιοκτημόνων στους οποίους ανήκε η περιοχή κατά τον 19ο αιώνα είτε στον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κουμουνδούρο(1817-1883). Στη θητεία του κατά το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 1860, έγιναν έργα επιχωμάτωσης και οδοποιίας μεταξύ της ακτής του Σκαραμαγκά και της λίμνης. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η επιφάνεια της Λίμνης Κουμουνδούρου μειώθηκε σημαντικά εξαιτίας της διαπλάτυνσης της εθνικής οδού Αθηνών – Κορίνθου.
Λίμνη Περσεφόνης (Λίμνη Κουμουνδούρου) (πηγή εικόνας) Η βόρεια λίμνη, γνωστή ως Κεφαλάρι, αποστραγγίστηκε και επιχωματώθηκε κατά τη δεκαετία του 1950, ως συνέπεια της εγκατάστασης διυλιστηρίων. Σήμερα η θέση της λίμνης αυτής υποδηλώνεται από βάλτο που σχηματίζεται μεταξύ των Ελληνικών Διυλιστηρίων Ασπροπύργου (ΕΛΔΑ) και της λίμνη Κουμουνδούρου.
Επίλογος
Σήμερα η μια από τις δύο λίμνες που έχουν απομείνει, η Λίμνη Κουμουνδούρου, εκπέμπει SOS. Η διαρκής μόλυνση της περιοχής αρχίζει να δημιουργεί μια μη αναστρέψιμη οικολογική καταστροφή. Ας είμαστε όλοι σε επαγρύπνηση για να σώσουμε οτιδήποτε αν σώζεται.
Σύνθεση κειμένων – Έρευνα: Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγές:
Ιστοσελίδες1. http://www.haidari.gr/Default.aspx?tabid=164&language=el-GR 2. http://new-deal.gr/3. http://ecoeleusis.org/4. http://ieraodo.blogspot.gr/2010/06/blog-post_15.html5. http://users.uoa.gr/~nektar/history/tributes/pausanias/01_attica.htmΒιβλία1. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1937 
Ευχαριστούμε πολύ για το όμορφο ιστορικό άρθρο που μας έμαθε την προέλευση της λίμνης Κουμουνδούρου και της λίμνης Κεφαλάρι η οποία δεν υπάρχει πλέον.