ΥΓΕΙΑ

Ιοί: η πληγή της επιτυχίας μας, ως είδους

Θάνος Χ. Καψάλης

Η ιστοσελίδα του περιοδικού Times δημοσίευσε άρθρο της Σαντρίν Μπελουζάρ, ιολόγου – ερευνήτριας του Ινστιτούτου Παστέρ στη Λιλ, δηλαδή του Ινστιτούτου στο οποίο οφείλουμε την αλληλουχοποίηση του γενετικού υλικού του ιού που έχει αναστατώσει τη ζωή μας.
Αποφάσισα το άρθρο αυτό που επιγράφεται “Η βαθεία ιστορία των ιών της αναπνευστικής οδού”, να το μεταφράσω. Είναι εκτεταμένο και για τις ανάγκες της ταχείας προβολής του, το μετέφρασα κάπως βιαστικά. Διαβάστε το όμως. Δεν χρειάζεται να είστε βιολόγοι, γιατροί ή άλλες συναφείς ειδικότητες. Άνθρωποι με περιέργεια φτάνει. Ιδού λοιπόν:

“Τα νησιά Φερόες είναι μικροί ηφαιστειακοί βράχοι στριμωγμένοι στον Βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό. Βρίσκονται απομονωμένα και ψυχρά στο εξωτερικό όριο της Ευρώπης. Το 1846 ήταν ένας από τους υγιεινότερους τόπους που υπήρχαν στη Γη. Τη χρονιά όμως αυτή ένας ντόπιος ξυλουργός επέστρεψε από ένα ταξίδι του στην Κοπεγχάγη, έχοντας έναν κακό βήχα. Είχε προσβληθεί από ιλαρά. Ο ιός είχε περισσότερο από 60 χρόνια να εμφανιστεί στο νησί και την εποχή αυτή, στην οποία δεν υπήρχαν εμβόλια, λίγοι από τους κατοίκους των νησιών είχαν ανοσία στο νόσημα. Μέσα σε πέντε μήνες 6.100 κάτοικοι από τους 7.900 κατοίκους των νησιών είχαν μολυνθεί. Πάνω από μια εκατοντάδα απεβίωσαν.

Οι πληθυσμοί των νησιών είναι τα φυσικά εργαστήρια της επιδημιολογίας, της μελέτης δηλαδή της πληθυσμιακής δυναμικής των μολυσματικών νόσων. Η επιδημία ιλαράς του 1846 είναι ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, διότι σηματοδότησε την απαρχή της σύγχρονης επιδημιολογίας. Η κυβέρνηση της Δανίας, ο απομακρυσμένος κάτοχος των νησιών αυτών, έστειλε επί τόπου τον Πέτερ Πάνουμ, έναν παρατηρητικό νέο γιατρό με χαρακτηριστική γενειάδα. Στην αναφορά του, που είναι ένα σημαντικό ντοκουμέντο επιδημιολογίας, απεδείκνυε, ότι πέραν πάσης αμφιβολίας ο ιός μεταδιδόταν με άμεση επαφή.

Πιο συγκεκριμένα η επιδημία έληξε στις Φερόες εντός πέντε μηνών. Μετά την εξαγωγή του ιού από τους νέους ξενιστές η αλυσίδα της λοίμωξης σταμάτησε. Εδώ βρίσκεται ένα από τα σημαντικά μαθήματα που μας έδωσε η επιδημία. Ο ιός της ιλαράς έχει ένα “κρίσιμο μέγεθος πληθυσμού” 250.000 ατόμων, κάτι που σημαίνει ότι αν δεν υπάρχει ένας πυκνός ανθρώπινος πληθυσμός, πάνω από το όριο αυτό, ο ιός θα οδηγηθεί με φυσικό τρόπο στην εξαφάνιση, καθώς κανένας νέος ξενιστής δεν θα είναι αρκετά κοντά, ώστε να προσλάβει τον ιό και να τον μεταδώσει. Η “επιβίωση” του ιού της ιλαράς, όπως και οποιουδήποτε παρασίτου συνδέεται με τη δυναμική του πληθυσμού του ξενιστή του.

Το ιστορικού ενός ιού της αναπνευστικής οδού, όπως ο ιός της ιλαράς, μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση της τρέχουσας πανδημίας με τον κορωνοϊό. Οι άνθρωποι είμαστε ξεχωριστά ζώα, αναφορικά με τον αριθμό και τη φύση των παθογόνων μας και πιο συγκεκριμένα με τον αριθμό των ιών των αναπνευστικών οδών, που μας μολύνουν. Ο COVID-19 είναι ένα καινούργιο μέλος στον υπάρχοντα κατάλογο. Ωστόσο αυτό που βλέπουμε είναι η επανάληψη ενός προτύπου στην ανθρώπινη ιστορία.

Αυτό που συχνά αποτυγχάνουμε να αναγνωρίσουμε είναι ότι ο Homo sapiens αποτελεί έναν ξενιστή για έναν ασυνήθιστο αριθμό ιών της αναπνευστικής οδού. Το συνάχι, το φτάρνισμα, ο βήχας, οι μολύνσεις που ξεκινούν από τη γέννησή μας, ως τα βαθιά γεράματά μας, είναι ένα διακριτό χαρακτηριστικό της ζωής του ανθρώπου. Συνολικά οι άνθρωποι πλήττονται από δεκάδες ιούς της αναπνευστικής οδού, οι οποίοι εξελίχθηκαν εξειδικευόμενοι στην εκμετάλλευση του οργανισμού μας. Αυτό είναι παράξενο. Εξετάστε τις ασθένειες που πλήττουν τον κοντινότερο συγγενή μας, μεταξύ των πρωτευόντων, τον χιμπαντζή. Λόγω της γενετικής συγγένειάς μας, άνθρωποι και χιμπαντζήδες έχουμε παρόμοιο ανοσοποιητικό σύστημα. Ωστόσο μόνο δύο ντουζίνες ιών έχουν ταυτοποιηθεί στους χιμπαντζήδες, και οι περισσότεροι από αυτούς, στην πραγματικότητα είναι ιοί του ανθρώπου, που μεταφέρθηκαν στους πληθυσμούς των χιμπαντζήδων (συχνά με καταστρεπτικές συνέπειες) από τους ανθρώπινους παρατηρητές τους. Οι χιμπαντζήδες είναι φυσικοί ξενιστές μερικών μόνο ιών, οι οποία μάλιστα στη πλειονότητά τους είναι ήπιοι. Τα περισσότερα από τα παράσιτα των χιμπαντζήδων είναι σκώληκες και πρωτόζωα. Η εξήγηση γι’ αυτό το πρότυπο (σ.σ. εννοεί το διαφορετικό από τον άνθρωπο), σχετίζεται με το μέγεθος του πληθυσμού των χιμπαντζήδων και τον τρόπο ζωής τους. Οι χιμπαντζήδες ζουν σε μικρές ομάδες και μετακινούνται συχνότατα, κάτι δηλαδή που καθιστά αδύνατη την προσαρμογή των αναπνευστικών ιών σε εξειδικευμένα παράσιτα που μπορούν να προκαλέσουν οξείες ασθένειες. Εν ολίγοις, τα ξαδέλφια μας οι χιμπαντζήδες-που ζουν στη ζούγκλα, τρώνε ωμούς πιθήκους για πρωινό, ποτέ δεν κάνουν μπάνιο και επιπλέον έχουν τη συνήθεια να μασουλάνε τα περιττώματά τους, υποφέρουν από κλάσμα μόνο της ποικιλότητας των ιών από την οποία υποφέρουμε εμείς.

Ιοί: η πληγή της επιτυχίας μας, ως είδους 1
Η ξεχωριστή δεξαμενή των ασθενειών-και ειδικώς η ομάδα των αναπνευστικών ιών που μας πλήττουν-είναι προϊόν της ξεχωριστής ιστορίας μας, ως είδους. Πριν από μερικά εκατομμύρια χρόνια οι πρόγονοί μας, θα είχαν πληγεί από μια τυπική ομάδα παρασίτων πρωτευόντων, όπως αυτά που εξακολουθούν να παρασιτούν στους χιμπαντζήδες. Τότε όμως ήταν που ανακαλύψαμε τη φωτιά και υποστήκαμε μια σειρά δραστικών αλλαγών στη φυσιολογία μας, που μας κατέστησαν ξεχωριστό είδος, από τους άλλους πιθήκους.
Καθώς οι άνθρωποι ήταν τροφοσυλλέκτες -εξαρτώμενοι από το κυνήγι και τη συλλογή τροφών για την επιβίωση- ήταν επόμενο το μέγεθος του πληθυσμού τους να ήταν μικρό, όπως και οι κοινότητές τους. Πιθανότατα η δεξαμενή παρασίτων αυτών των τροφοσυλλεκτών να ήταν κοντινότερη στον σύγχρονο χιμπαντζή, παρά στον σύγχρονο άνθρωπο. Η πρώτη, πράγματι, μεγάλη καμπή έγινε με τη Νεολιθική επανάσταση, που ξεκίνησε πριν 12.000 χρόνια. Η επινόηση της γεωργίας σε διάφορες περιοχές της Γης μεταμόρφωσε τις ανθρώπινες κοινότητες, όπως και τη δεξαμενή των παθογόνων τους. Περισσότερη τροφή, σημαίνει περισσότεροι άνθρωποι και συνεπώς έκρηξη του πληθυσμού. Παράλληλα η εξημέρωση ζώων μας έφερε σε κοντινότερη επαφή με παθογόνα των οποίων ξενιστές τους είναι ζώα, κάποια από τα οποία εξελίχθηκαν, ώστε να μολύνουν τον άνθρωπο.
Αλλά το μεγάλο μέγεθος της ομάδας των αναπνευστικών ιών-που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη ιστορία-δεν είναι άμεση συνέπεια της Νεολιθικής επανάστασης. Για χιλιετίες το μέγεθος του ανθρώπινου πληθυσμού ήταν πολύ μικρό, όπως επίσης και οι οικισμοί μας, ώστε να ευνοούν τη μετάδοση των εξαιρετικά μολυσματικών αναπνευστικών ασθενειών.

Στην εποχή όμως του Σιδήρου, την περίοδο δηλαδή της μεγάλης δηλαδή αυτοκρατορίας που οικοδομήθηκε σε ολόκληρη την Ευρασία, πριν δύο έως τρεις χιλιάδες χρόνια, οι οικισμοί στην Κίνα, στη Νότιο Ασία, στην Εγγύς Ανατολή και στη Μεσόγειο αυξήθηκαν. Η αρχαία Ρώμη υπήρξε η πρώτη πόλη με ένα εκατομμύριο κατοίκους.
Ίσως η μεγαλύτερη εξελικτική πρόκληση, που όλα τα παράσιτα πρέπει να υπερβούν, είναι το πώς θα μεταβιβάζονται μεταξύ των ξενιστών τους. Όπως ο ιός της ιλαράς ο CONVID-19 φαίνεται να μεταβιβάζεται κυρίως μέσω των σταγονιδίων που απελευθερώνουν με τον βήχα ή το φτάρνισμα, τα θύματά τους. Η μετάδοση διά των αναπνευστικών οδών, γενικώς απαιτεί κοντινότερη επαφή και μεγάλο μέγεθος πληθυσμού. Με τους ανθρώπους να ζουν πιο κοντά, ο ένας προς τον άλλον, είναι ευκολότερο για τους παθογόνους ιούς, να αντιμετωπίσουν την πρόκληση, πηδώντας από ξενιστή σε ξενιστή, από πνεύμονα σε πνεύμονα, διά των σταγονιδίων που απελευθερώνονται στον αέρα. Αν θεωρήσουμε πως η ιστορία του πολιτισμού μας είναι η ιστορία της δυνατότητάς μας να οικοδομήσουμε μεγάλες πόλεις, τότε η ιστορία αυτή είναι ταυτόχρονα η ιστορία με την οποία ένα έξυπνο πρωτεύον άρχισε να συλλέγει έναν μεγάλο αριθμό ιών των πνευμόνων, που αλλιώς θα είχαν γρήγορα εξαλειφθεί. Στο πλαίσιο των 300.000 χρόνων που αποτελούν την ιστορία της ανθρωπότητας, οι περισσότεροι από τους γνωστούς ιούς εγκαταστάθηκαν στους ανθρώπινους πληθυσμούς, μόνο στο τελευταίο 1% της διάρκειάς του.

Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της ιστορίας δεν καταγράφεται στα ιστορικά αρχεία, και στην καλύτερη περίπτωση διασώζεται στη μορφή αόριστων αναφορών για ασαφείς λοιμώξεις και επιδημίες. Όμως τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερο το κρυμμένο μυστικό των νόσων αυτών, φωτίζεται από γενετικά στοιχεία. Παραδείγματος χάριν, το οικογενειακό δένδρο του ιού της ιλαράς αποκαλύπτει ότι η σημερινή ιλαρά προήλθε από τα ποντίκια, μεταπήδησε στα βοοειδή και στη συνέχεια στον άνθρωπο. Υπάρχουν εξειδικευμένες μαθηματικές μέθοδοι για την εκτίμηση του χρονοδιαγράμματος αυτών των εξελικτικών σχέσεων. Στην περίπτωση της ιλαράς μια νέα μελέτη (στην οποία συνεισέφερα) εκτιμά ότι ο ιός απέκλινε, πριν το τέλος της πρώτης χιλιετίας π.Χ., από μια προγενέστερη μορφή του, τον Rinderpest, που ήταν ένας πλέον εκλιπών, ιός βοοειδών. Η εκτίμηση αυτή συμπίπτει με εκείνη ακριβώς τη χρονική στιγμή της ανθρώπινης ιστορίας, κατά την οποία οι μεγαλύτερες πόλεις πέρασαν, πρώτη φορά, το “κρίσιμο μέγεθος” για την εγκατάσταση του ιού της ιλαράς.

Αυτό που δείχνει- αυτή η ανησυχητική- συσχέτιση είναι ότι ένας από τους πλέον επικίνδυνους αναπνευστικούς ιούς προέκυψε ταυτόχρονα με την άνοδο του ίδιου του πολιτισμού. Οι ευρύτερες συνέπειες είναι ότι τα ανθρώπινα όντα βρίσκονται υπό συνεχή απειλή, και ότι η ανθρώπινη κοινωνική ανάπτυξη, έχει ωθήσει την εξέλιξη πολλών παθογόνων, τα οποία σε αντίθετη περίπτωση θα εξαλείφονταν ταχέως. Η μεγάλη μας επιτυχία να κατακτήσουμε τη Γη και να αξιοποιήσουμε τους πόρους της, μας κατέστησε ελκυστικούς ξενιστές για τα παθογόνα.

Η βαθειά ιστορία των ανθρώπινων νόσων, λοιπόν μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε ότι η σημερινή πανδημία του ιού, αποτελεί μέρος της μοναδικής τροχιάς μας, ως είδους. Τουλάχιστον επτά είδη κορωνοϊών-μερικά από αυτά είναι ήπια και επικρατούντα, κάποια σπάνια και μολυσματικά-μπορούν να μολύνουν τον άνθρωπο, χρησιμοποιώντας τους πνεύμονές του, ως τόπο αντιγραφής του γενετικού υλικού τους. Ο νέος κορωνοϊός μπορεί να εγκατασταθεί μόνιμα, όπως ο SARS κορωνοϊός, ή να εξαλειφθεί χάρη στις τεράστιες διεθνείς παρεμβάσεις των συστημάτων δημόσιας υγείας. Αυτή τη στιγμή φαίνεται πως το πρώτο ενδεχόμενο είναι πιθανότερο και ο COVID-19 θα είναι η τελευταία προσθήκη στον ήδη υπάρχοντα κατάλογο παθογόνων που μας πλήττουν. Ο ιός είναι νέος, το πρότυπο όμως είναι παλαιό. Καθώς παραβιάζουμε τη Φύση και επεκτεινόμαστε στα 8 δισεκατομμύρια, το πρότυπο θα συνεχίσει να επαναλαμβάνεται. Είναι η πληγή της επιτυχίας μας, ως είδους”.

Παρόμοια Άρθρα

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Back to top button