Δίκη Λουντέμη: Ο εξευτελισμός του προέδρου και η συγκλονιστική κατάθεση Βάρναλη (1956)

του Κώστα Λάμπου

Ο λογοτέχνης Μενέλαος Λουντέμης έχοντας ήδη περάσει οχτώ χρόνια στην εξορία για τις αριστερές του ιδέες, μεταφέρεται στην Αθήνα για να δικαστεί – με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας – για το βιβλίο του «Βουρκωμένες μέρες» και συγκεκριμένα για το διήγημα «Οι λύκοι ανεβαίνουν στον ουρανό». Η δίκη είναι πολύ σημαντική καθώς εκείνο που προσπαθεί να χειραγωγηθεί στη συγκεκριμένη δίκη είναι το πνεύμα. Αφού διαβάστηκε το κατηγορητήριο, ο Λουντέμης ερωτώμενος από τον πρόεδρο περί της ενοχής του απάντησε: «Ναι, είμαι ένοχος. Όχι όμως γι’ αυτά που έγραψα, αλλά γι’ αυτά που δεν έγραψα και ακριβώς γιατί δεν τα έγραψα. Κατηγορούμαι ότι έγραψα για τους απλούς ανθρώπους, για τους ανθρώπους του μόχθου, για τους φτωχούς. Μα για ποιους έπρεπε να γράψω; Εγώ αυτούς γνώρισα, αυτούς αγάπησα, μαζί τους μοιράστηκα και τις χαρές και τις πίκρες μου. Δίπλα τους γεύτηκα κι εγώ την πίκρα της εκμετάλλευσης και της κοινωνικής αδικίας και ήταν οι μόνοι που μου συμπαραστάθηκαν. Γι’ αυτό και αισθάνομαι φταίχτης που δεν έγραψα όσα έπρεπε να γράψω γι’ αυτούς». Στη συνέχεια κατέθεσαν πολλοί μάρτυρες κατηγορίας και υπεράσπισης. Αξίζει να σταθούμε σε δύο περιπτώσεις, έναν μάρτυρα κατηγορίας, τον αστυνόμο της γενικής ασφάλειας Καραχάλιο και έναν υπεράσπισης, τον ποιητή Κώστα Βάρναλη.

Στην εξέταση του μάρτυρα Καραχάλιου, ο Θεοτοκάτος (συνήγορος του Λουντέμη) πήρε απ’ το τραπέζι ένα πανόδετο βιβλίο με γαλάζια ξεθωριασμένα εξώφυλλα, το άνοιξε και άρχισε να απαγγέλει, καθαρά και βροντόφωνα για να μπορούν να τον παρακολουθούν όλοι:

«Εγώ είμαι ο γκρεμιστής Γιατί εγώ είμαι κι ο χτίστης

Ο διαλεχτός της άρνησης Κι ο ακριβογιός της πίστης.

Και θέλει και το γκρέμισμα Νου και καρδιά και χέρι.

Στου μίσους τα μεσάνυχτα Τρέμει ενός πόθου αστέρι.

Κι αν είμαι της νυχτιάς βλαστός, Του χαλασμού πατέρας,

Πάντα κοιτάζω προς το φως Το απόμαυρο της μέρας.

Εγώ ο σεισμός ο αλύπητος, Εγώ κι ο ανοιχτομάτης

Του μακρεμένου αγναντευτής Κι ο κλέφτης κι ο απελάτης

Και με το καριοφύλλι μου Και με το απελατίκι

Την πολιτεία την κάνω ερμιά, Γη χέρσα το χωράφι».

Εδώ ο Θεοτοκάτος σταμάτησε, στράφηκε προς το μάρτυρα και είπε: «Περιμένω ν’ ακούσω τη γνώμης σας γι’ αυτό το κείμενο κύριε μάρτυς». Ο Καραχάλιος όμως σιωπούσε. Ύστερα από λίγο είπε: «Δεν μπορώ να εκφράσω γνώμη μόνο από ένα απόσπασμα». «Τότε παρακαλώ τον πρόεδρο να μου επιτρέψει να συνεχίσω», είπε ο Θεοτοκάτος.

«Κάλλιο φυτρώστε αγραγκαθιές Και κάλλιο ουρλιάστε, λύκοι,

Κάλλιο φουσκώστε ποταμοί, Και κάλλιο ανοίχτε , τάφοι,

Και , δυναμίτη, βρόντηξε Και σιγοστάλαξε αίμα

Παρά σε πύργους άρχοντας Και σε ναούς το ψέμα.

Των πρωτογέννητων καιρών Η πλάση με τα’ αγρίμια

Ξανάρχεται. Καλώς να’ ρθη. Γκρεμίζω την ασχήμια…»

Σταμάτησε πάλι ο συνήγορος και ξαναρώτησε το μάρτυρα: «Μήπως τώρα κύριε μάρτυς, σχηματίσατε γνώμη;» Αντί για απάντηση ο μάρτυρας ρώτησε: «Τίνος είναι αυτό το βιβλίο;» «Γιατί, κύριε μάρτυς, σας ενδιαφέρει;» «Ναι, με ενδιαφέρει». «Γιατί σας ενδιαφέρει; Εσείς είπατε προηγουμένως ότι για να σχηματίσετε άποψη για κάποιο έργο δεν σας ενδιαφέρει ο συγγραφέας αλλά το περιεχόμενο και μόνο αυτό».

«Μα ξέρετε, κύριε συνήγορε… Όταν γνωρίζουμε το συγγραφέα μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τι λέει. Λοιπόν πέστε μου, σας παρακαλώ, τίνος είναι για να μπορέσω να κρίνω και να εκφέρω γνώμη».

«Δεν θα σας τον πω, γιατί αυτό αντιβαίνει στη συμφωνία που κάναμε πριν λίγο. Κι ύστερα εσείς μόνος σας είπατε ότι κρίνετε αντικειμενικά ένα λογοτεχνικό έργο. Το κρίνετε απ’ το περιεχόμενο κι όχι από το συγγραφέα του».

Εδώ επέμβηκε ο εισαγγελέας : «Τέλος πάντων, κύριε συνήγορε, θα μας τον πείτε καμιά φορά αυτόν το συγγραφέα του κειμένου;»

Ο Πρόεδρος Φαρμάκης, που είχε χάσει φαίνεται την υπομονή του, γύρισε προς τον εισαγγελέα και του είπε: «Αφήστε, κύριε εισαγγελέα. Κάποιος του ίδιου φυράματος με το Λουντέμη θα είναι κι αυτός».

Ο Θεοτοκάτος ήρεμος άνοιξε το βιβλίο για να συνεχίσει το διάβασμα. Βλέποντας τον ο πρόεδρος τινάχτηκε πάνω σαν να τον σούβλισαν με πυρωμένα σουβλιά και είπε ουρλιάζοντας:

«Κύριε συνήγορε, δεν σας επιτρέπω να συνεχίσετε. Δεν σας επιτρέπω να διαβάζετε ενώπιόν μας τέτοια κείμενα. Αυτό που διαβάσατε δεν είναι ποίημα, είναι λίβελλος εναντίον του έθνους, είναι ένα κείμενο αντεθνικόν, που πρέπει να κατασχεθεί και να καταστραφεί αμέσως, ενώ εκείνος που το ‘γραψε, αν δεν έχει καταδικαστεί μέχρι τώρα, πρέπει να καθίσει στο εδώλιο μαζί με τον πελάτη σου, να καταδικαστεί για εσχάτη προδοσία και να κρεμαστεί… Αυτός δεν είναι Έλλην , είναι προδότης, εχθρός της πατρίδας…» είπε ο πρόεδρος και κάθισε. Έτρεμε ολόκληρος από το θυμό του.

«Κύριε πρόεδρε», είπε τότε ο Θεοτοκάτος, «ομολογώ πως τέτοιο λαβράκι δεν το περίμενα στα δίχτυα μου. Εγώ αλλού ψάρευα», συμπλήρωσε, δείχνοντας τον μάρτυρα κατηγορίας. «Το ποίημα που απήγγειλα πριν λίγο ενώπιόν σας και που εσείς το χαρακτηρίσατε λίβελλον εναντίον του έθνους, αντεθνικόν κλπ κλπ είναι απόσπασμα απ’ το γνωστό ποίημα ”Ο εκδικητής” που κυκλοφορεί σήμερα στην Ελλάδα ελεύθερα και διαβάζεται από όλους τους Έλληνες. Εκείνος που το ‘γραψε και που, κατά τη γνώμη σας, πρέπει να δικαστεί για προδοσία, δεν είναι άλλος από τον εθνικό μας ποιητή, Κωστή Παλαμά, που όλο το έθνος τον διαβάζει, τον αγαπά και τον τιμά. Ναι, ο Κωστής Παλαμάς, κύριε πρόεδρε. Και για να πεισθείτε καταθέτω το βιβλίο με τα γκρίζα εξώφυλλα λέγοντας: Όσο προδότης είναι, κύριε πρόεδρε, ο εθνικός μας ποιητής, άλλο τόσο είναι προδότης κι ο Λουντέμης, που έγραψε το βιβλίο ”Βουρκωμένες μέρες” και για το οποίο τόσο λυσσαλέα διώκεται».

Το ακροατήριο ξέσπασε σε χειροκροτήματα. Ο πρόεδρος αιφνιδιάστηκε, τα ‘χασε. Δεν ήξερε τι να κάνει. Και για να βγει από τη δύσκολη θέση χτύπησε το κουδούνι αμήχανα και διέκοψε τη συνεδρίαση λέγοντας: «Άνθρωποι είμαστε κι εμείς, δεν μπορεί να τα ξέρουμε όλα».

Η κατάθεση Βάρναλη

(Η συγκλονιστική κατάθεση του Κ. Βάρναλη την οποία αφηγείται ο ίδιος ο Λουντέμης στο βιβλίο του »Ο Κονταρομάχος» )

Ανάμεσα στους υπερασπιστές του Λουντέμη ήταν κι ο Βάρναλης, ο οποίος δεν είχε καν την υπομονή να περιμένει να τον ειδοποιήσουν. Μόλις πληροφορήθηκε για τη δίκη απ’ τις εφημερίδες ντύθηκε τα γιορτινά του και πήγε μόνος του. Δε λογάριασε ούτε γηρατειά, ούτε φόβο, ούτε κρύο. Διέσχισε τα πυκνά στίφη των πραιτοριανών (που χανε κυκλώσει ολόκληρο το τετράγωνο) και μπήκε στην αίθουσα.«Κωνσταντίνος Βάρναλης» φώναξε ο κλητήρας. Ο Βάρναλης τον κοιτούσε με χλευαστική απάθεια.«Δάσκαλε… Εσένα φωνάζουν… του είπαν.«Εμένα; Τότε τι ”Κωνσταντίνος” λέει αυτός ο… άντε ας μην το πω». «Περάστε κ. Βάρναλη», του είπε ο Εισαγγελέας Κατεβαίνης, που ‘κανε τον διανοούμενο. Ο Βάρναλης πλησίασε κάτω απ’ την έδρα με το χέρι στ’ αφτί. Ο Πρόεδρος ρώτησε: «Πιο δυνατά!» φώναξε ο Βάρναλης.

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: «Έστω. Είναι ένοχος ο κατηγορούμενος;»

ΒΑΡΝΑΛΗΣ: (Με έμφαση): «Ένοχος; Όχι! Για να ‘ναι ένοχος ένας συγγραφέας πρέπει να δίνει αρνητικές απαντήσεις στις τρεις παρακάτω ερωτήσεις:

Πρώτον: Ζώντας σε μια κοινωνία αδικίας με ποιους θα πάει; Με τους αδικητές ή με τους αδικημένους;

Δεύτερο: Αν ο λαός πέσει στα δεσμά της τυραννίας με ποιους θα συνταχθεί; Με τον τυραγνισμένο ή με τον τύραννο;

Και τρίτο και τελευταίο: Αν η Πατρίδα πάει σ’ εθνική σκλαβιά ποιους θα βοηθήσει; Τους κατακτητές ή τους κατακτημένους; Δηλαδή με τους κιοτήδες θα πάει ή με τα παλικάρια; Γνωρίζω τον κατηγορούμενο από έφηβο. Τον γνωρίζω σαν συγγραφέα, και σαν Έλληνα. Και σας δηλώνω κατηγορηματικά: Και στις τρεις ερωτήσεις ο κατηγορούμενος έδωσε αυτές τις απαντήσεις. Δεν είναι ένοχος».[…]

ΣΥΝΕΔΡΟΣ: «Εις ένα από τα υπό κατηγορίαν κείμενά του και συγκεκριμένα εις το υπό τον τίτλον ”Οι λύκοι ανεβαίνουν στον ουρανό”»…

ΒΑΡΝΑΛΗΣ: «Ε;»

ΣΥΝΕΔΡΟΣ: «Ο συγγραφεύς – δια να σώσει την τρυφεράν Ειρηνούλαν από την βουλιμίαν των αφεντικών της – την παραδίδει εις τας χείρας των εργατών».

ΒΑΡΝΑΛΗΣ: «Καλά κάνει».

ΣΥΝΕΔΡΟΣ: «Δε θα μπορούσε, έξαφνα, να την παραδώσεις εις χείρας εκείνων οίτινες είναι εντεταλμένοι για την φρούρησιν της τιμής των…»

ΒΑΡΝΑΛΗΣ: «Ποιονών. Των χωροφυλάκων;»

ΣΥΝΕΔΡΟΣ: «Βεβαίως».

ΒΑΡΝΑΛΗΣ: «Όχι! Θα την πουλούσαν στο μπουρδέλο».

ΣΥΝΕΔΡΟΣ: «Κύριε Βάρναλη…»

ΒΑΡΝΑΛΗΣ: «Τη γνώμη μου δε ζητήσατε; Τη γνώμη μου είπα. Ξέρω, εσείς έχετε άλλην γνώμη. Αλλά δεν είσθε σεις ο μάρτυρας».

ΠΡΟΕΔΡΟΣ (διακόπτει): «Κύριε Βάρναλη, πιστεύετε πως ο κατηγορούμενος συμφωνεί με αυτό το είδος υπεράσπισης που του κάνετε;»

ΒΑΡΝΑΛΗΣ: «Ρωτήστε τον εσείς. Αν συμφωνεί μαζί σας, τότε εγώ φεύγω».

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: «Τίποτε άλλο κ. Βάρναλη. Μπορείτε ν’ αποσυρθείτε».

ΒΑΡΝΑΛΗΣ (δυνατά): «Κοιτάξτε μην τύχει και τον αθωώσετε ”λόγω αμφιβολιών”! Αν οι Νόμοι σας καταδικάζουν αυτές τις αρετές καταδικάστε τον! Δεν έχει κανένα ελαφρυντικό. Κανένα! Σας το λέω εγώ!»

Η απολογία

Τέλος ο Λουντέμης κλήθηκε να απολογηθεί και να κάνει μια αναδρομή στη ζωή του. Ο συγγραφέας περιέγραψε μαζί με το δράμα το δικό του το δράμα ενός ολόκληρου λαού. Όταν έφτασε να περιγράψει το δράμα του παιδιού του όταν ο ίδιος βρισκόταν στη Μακρόνησο, ο πρόεδρος παρατήρησε: «Απορώ … πώς δεν υπογράψατε μια δήλωση για να σώσετε από τη δοκιμασία εσάς και το παιδί σας…». Και ο Λουντέμης απάντησε: «Χρειάστηκαν εκατομμύρια χρόνια ο άνθρωπος για να σταθεί στα δυο του πόδια. Δεν θα τον γυρίσω πάλι πίσω, στα τέσσερα, εγώ!»

Για την ιστορία ο Λουντέμης καταδικάστηκε σε απαγόρευση κυκλοφορίας των βιβλίων του. Μετά τη δίκη αυτοεξορίστηκε στο Βουκουρέστι, ενώ η στρατιωτική δικτατορία του αφαίρεσε την ελληνική ιθαγένεια. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1976 και πέθανε το 1977.

Δίκη Λουντέμη: Ο εξευτελισμός του προέδρου και η συγκλονιστική κατάθεση