Κουμπερτέν ή Ζάππας; Είναι ο Γάλλος βαρόνος ο μοναδικός “πατέρας” των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων;

“…Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις ιδρυτές των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων. Τρεις αναβιωτές. Ο Ζάππας, ο Μπρουκς και ο Κουμπερτέν. Αν παραλείψουμε έστω και έναν από τους τρεις, θα φανούμε ασεβείς ως προς τις αληθινές ολυμπιακές μας ρίζες”. Καθηγητής Ντέηβιντ Γιανγκ, καθηγητής κλασικών σπουδών του Πανεπιστημίου της Φλόριντα, σε ομιλία του στη Σύνοδο της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής το 1991 στην Ολυμπία.

γράφει ο Μενέλαος Χρόνης *

Η παραπάνω ρήση ίσως ξενίζει πολλούς, καθώς σαν ιδρυτής των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων θεωρείται ο βαρόνος Πιερ ντε Κουμπερτέν. Ποιος γνωρίζει τον ρόλο του πρώτου στη σειρά, Ευαγγέλη Ζάππα; Ελάχιστοι. Το ίδιο ισχύει και για τον Άγγλο φιλέλληνα γιατρό, Ουίλιαμ Μπρουκς. Η ιστορία της αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων γράφει “Κουμπερτέν”.

Φυσικά είναι ακριβές ότι ο Γάλλος οραματιστής πρωταγωνίστησε στην προσπάθεια για την διεθνή τους καθιέρωση, αλλά ούτε ο πρώτος ήταν ούτε περπάτησε σε “χέρσο ολυμπιακό χωράφι”, όπως οι Ζάππας και Μπρουκς. Δεν ήταν καν το πρόσωπο που πρωτοοργάνωσε αγώνες με το όνομα “Ολυμπιάδες”. Ο Ζάππας ήταν αυτός που 5 δεκαετίες πριν από αυτόν κατάφερε με πείσμα “να βάλει μπρος στις μηχανές του νεότερου Ολυμπισμού” και να διοργανώσει Ολυμπιάδες στην Αθήνα, που προετοίμασαν με τεράστια επιτυχία τον ελληνικό λαό για την επική διεθνή αναβίωση των Αγώνων το 1896 στην Αθήνα. Αν το πρώτο βήμα δεν ήταν επιτυχές, κανείς δεν εγγυάται ότι το μέλλον των Ολυμπιάδων θα ήταν εξασφαλισμένο.

Χρονικά, προηγήθηκε όλων ο Μπρουκς, ο οποίος διοργάνωσε το 1849 αγώνες στο Ματς Γουένλοκ της Αγγλίας, τους οποίους ονόμασε “Ολυμπιακούς”, όπου διεξάγονταν αγωνίσματα δρόμων, πένταθλο, ιππασία, άλματα κρίκετ, ποδόσφαιρο και αγώνες παίδων. Ο θερμός φιλέλληνας ανέπτυξε προσωπική επαφή με τον βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιο Α’ και -αργότερα, όπως θα δούμε- με την Ζάππειο Επιτροπή.

Η πρώιμη ελληνική αναβίωση

Στην νεοδημιουργημένη Ελλάδα η έννοια του αθλητικού πνεύματος ήταν ανύπαρκτη και υπήρχε πλήρης αδιαφορία της εκπαίδευσης για τη σωματική αγωγή. Χρειαζόταν ένα άλμα για να μπει ο αθλητισμός στη ζωή του λαού και να αναπτυχθεί κουλτούρα αγώνων, όπως επίσης και για να καλλιεργηθεί το ολυμπιακό πνεύμα. Την αποστολή ανέλαβε ένας απρόσμενος σκαπανέας.

Ο Ευαγγέλης Ζάππας γεννήθηκε το 1800 στο Λάμποβο της Βορείου Ηπείρου και παρόλο που καταγόταν από εύπορη οικογένεια δεν διδάχτηκε παρά τα στοιχειώδη. Ανήσυχη και τυχοδιωκτική φύση, έφυγε σε ηλικία 14 ετών από την πατρική οικια και κατατάχτηκε στη σωματοφυλακή του Αλή Πασά. Στην Επανάσταση του 1821 είχε σπουδαία δράση στο πλευρό του Μάρκου Μπότσαρη. Όταν ανακηρύχτηκε το ελεύθερο ελληνικό κράτος έφυγε για τη Ρουμανία ακολουθώντας τον συνηθισμένο δρόμο των Ηπειρωτών. Ξενιτεύτηκε. Όσα αναφέρονται για τη δράση του πρέπει να ενταχθούν στο μεγάλο κεφάλαιο της ηπειρωτικής ευεργεσίας.

Μόνος του στην αρχή και μετά με τον ξάδελφό του Κωνσταντίνο Ζάππα ασχολήθηκαν με τη γεωργία και το εμπόριο σιτηρών και σταδιακά δημιούργησαν μία κολοσσιαία περιουσία.

Αν και δεν έτυχε μεγάλης μόρφωσης, ήταν πνεύμα ανήσυχο και προοδευτικό, αγαπούσε τα γράμματα και παρακολουθούσε την πολιτική κίνηση στην Ελλάδα. Ανέπτυξε μία ολοκληρωμένη άποψη για την αναβίωση των Ολυμπίων και μάλιστα όχι από απλά ρομαντική αρχαιολατρική διάθεση, αλλά έβλεπε το εγχείρημα και σαν μέσο εκσυγχρονισμού και εξευρωπαϊσμού της ζωής της χώρας. Ο Λύσανδρος Καυτατζόγλου, κατοπινός αρχιτέκτονας του Ζαππείου Μεγάρου και διευθυντής του Πολυτεχνείου Αθηνών, εκτίμησε τους κατοπινούς Αγώνες του Ζάππα “ως συμπλήρωμα του εθνικού προγράμματος του αθανάτου Ρήγα Φεραίου”.

Το 1856 έστειλε επιστολή προς τον βασιλιά Όθωνα με την οποία δεσμευόταν ότι θα αναλάμβανε εξολοκλήρου τη χρηματοδότηση της διοργάνωσης “Ολυμπιάδας” στην Αθήνα. Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, Υπουργός Εξωτερικών τότε της ελληνικής κυβέρνησης, δήλωσε:

Ευχαρήστησα τον Ζάππα για αυτή την έξοχη ιδέα, αλλά του ανέφερα επίσης ότι οι καιροί έχουν αλλάξει από την αρχαιότητα. Σήμερα, τα έθνη δεν διακρίνονται, έχοντας τους καλύτερους αθλητές και δρομείς, αλλά από τους πρωτοπόρους τους βιομηχανίας και της γεωργίας. Του πρότεινα αντ’ αυτού να χρηματοδοτήσει βιομηχανικούς Ολυμπιακούς Αγώνες.

Η ειρωνεία ήταν οτι ο Ραγκαβής, αν και Φαναριώτης λόγιος, περιφρονούσε την ολυμπιακή αναβίωση, προκρίνοντας βιομηχανικό διαγωνισμό, ενώ αντίθετα ένας επιχειρηματίας αγωνιζόταν για το ζωντάνεμα των αρχαιων αγώνων!

Ο ποιητής Παναγιώτης Σούτσος συμμεριζόταν την ιδέα του Ζάππα, ίσως και να ήταν εμπνευστής του, αφού το 1833 στο ποίημα Νεκρικός Διάλογος είχε δημοσιεύσει τους στίχους: “… Άφετε τα μικρά πάθη, / τας ματαίας έριδάς σας, άθλιοι συλλογισθήτε τι ήτον πάλαι η Ελλάς σας; Δε με λέγετε πού είναι οι αρχαίοι σας αιώνες; Οι ωραίοι σας πού είναι Ολυμπιακοί αγώνες; Πού τα Παναθήναιά σας; …”.

Μετά από συνεννοήσεις μεταξύ του Ζάππα και του Π. Σούτσου, στο τέλος της δεκαετίας του 1850 σειρά άρθρων στον ελληνικό τύπο πυροδότησε τις εξελίξεις: Η πρόταση του Ζάππα έγινε ευρέως γνωστή στο κοινό, γεγονός που ώθησε το κράτος να κινηθεί. Έτσι υπογράφτηκε το βασιλικό διάταγμα της διοργάνωσης των Αγώνων, που αποφασίστηκε να πραγματοποιηθούν το 1859.

Ολύμπια του 1859

Τα πρώτα Ζάππεια Ολύμπια διοργανώθηκαν το 1859 στην Πλατεία Λουδοβίκου (σημερινή Πλατεία Ομονοίας), αφού βέβαια στάδιο δεν υπήρχε στην Αθήνα. Ήταν μια σειρά από αγωνίσματα με τα αρχαία τους ονόματα (στάδιος δρόμος, δίαυλος, δόλιχος κτλ), που ο κόσμος δεν καταλάβαινε καν. Γενικά η αθλητική εκδήλωση ήταν μια μεγάλη αποτυχία και συνέβησαν διάφορα ευτράπελα. Διόλου περίεργο φυσικά, αφού το κοινό -και όχι μόνο- ήταν εντελώς ανεκπαίδευτο στα αθλητικά πράγματα. Ακριβώς αυτό το κενό ήρθαν να καλύψουν οι Ολυμπιάδες του Ζάππα.

Ολύμπια του 1870

Με αρκετή καθυστέρηση λόγω των πολιτειακών περιπλοκών στην Ελλάδα, τελέστηκαν τα δεύτερα Ολύμπια το 1870. Στο μεταξύ ο Ευαγγέλης Ζάππας είχε πεθάνει (1865) αλλά είχε φροντίσει για την απρόσκοπτη τέλεση των Αγώνων. Άφησε αμύθητη περιουσία τόσο για την κατασκευή μεγαλοπρεπών εγκαταστάσεων στην Αθήνα, όσο και για την κάλυψη οποιουδήποτε κόστους σχετικά με τις διοργανώσεις αυτές, ώστε να είναι εφικτή η ανά τετραετία πραγματοποίησή τους.

Οι αθλητές υποβλήθηκαν σε τρίμηνες προπονήσεις στο ανακαινισμένο τότε Παναθηναϊκό στάδιο με έξοδα του Ζάππα.

Η διοργάνωση του 1870 εγκαινίασε επίσημα το Παναθηναϊκό (Καλλιμάρμαρο) στάδιο, χωρητικότητας 30.000 θεατών, με περιορισμένη ανακαίνιση χάρη σε έξοδα του κληροδοτήματος. Αυτή τη φορά η οργάνωση ήταν άψογη, με βάση τα διδάγματα που άφησαν τα πρώτα Ολύμπια. Περίπου 25.000 – 30.000 θεατές (!) παρακολούθησαν με ενθουσιασμό τα αγωνίσματα και οι εντυπώσεις ήταν άριστες σε όλους. Ήταν η πρώτη διοργάνωση παγκοσμίως που διοργανώθηκε σε στάδιο.

Για πρώτη φορά στους τρεις πρώτους κάθε αγωνίσματος απονεμήθηκε κλάδος ελιάς. Κατά την απονομή ορχήστρα παιάνιζε τον ολυμπιακό ύμνο (διαφορετικός από τον ύμνο των Σαμάρα – Παλαμά της διοργάνωσης του 1896), ο οποίος είχε συντεθεί ειδικά για αυτό τον σκοπό. Οι κριτές -ελλανοδίκες ήταν κυρίως καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών και ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ της Ελλάδας απένειμε τα μετάλλια στους νικητές ενώ ηχούσε ο ύμνος.

Τα Ολύμπια του 1870 είχαν πολύ μεγάλη απήχηση στον κόσμο και ο Τύπος της εποχής αφιέρωσε διθυραμβικές στήλες και αμέτρητους επαίνους στην πολύ καλή οργάνωσή τους.

Αναμφίβολα το μεγάλο άλμα είχε γίνει, αφού ο αθλητισμός έγινε μέρος της ζωής των Ελλήνων. Σταδιακά η άσκηση μπήκε στην καθημερινότητα των Αθηναίων. Η επιτυχία αυτή συνέβαλε σταδιακά στην ίδρυση των πρώτων αθλητικών συλλόγων.

Ολύμπια του 1875

Το 1873 ανακοινώθηκε η κατασκευή του Ζαππείου Μεγάρου, για την εξυπηρέτηση αγωνισμάτων, όπως η ξιφασκία, αλλά και για τη διοργάνωση εκθέσεων βιομηχανικών προϊόντων (πήραν μέρος 1.200 Έλληνες και 72 ξένοι εκθέτες, στη μεγαλύτερη μέχρι τότε έκθεση στην Ελλάδα).

Ως προς το αθλητικό κομμάτι, αυτή τη φορά ο κόσμος δεν χωρούσε στο Στάδιο και μάλιστα υπήρξαν σχετικά παράπονα. Πολύ καλή εντύπωση άφησαν και καλλιτεχνικοί διαγωνισμοί (μουσικής, γλυπτικής και ζωγραφικής) που έγιναν παράλληλα.

Ολύμπια του 1888-1889

Ο Κωνσταντίνος Ζάππας, εξάδελφος και συνεργάτης του Ευαγγέλη, ορίστηκε εκτελεστής και συνεχιστής του έργου του, σύμφωνα και με τη διαθήκη του.

Η ελληνική κυβέρνηση με κληροδότημα του Ζάππα κατασκεύασε γυμναστήριο, το 1878. Το Ζάππειο Μέγαρο εκείνη την εποχή βρισκόταν υπό κατασκευή και τα εγκαίνιά του πραγματοποιήθηκαν στις 20 Οκτωβρίου 1888.

Η διοργάνωση των Ζαππείων Ολυμπίων στο μεταξύ είχε έρθει σε επαφή με τις Ολυμπιάδες του Μπρουκς στο Ματς Γουένλοκ της Αγγλίας και έγινε και ανταλλαγή μεταλλίων, σε μια πρώτη πραγματική διεθνοποίηση των Ολυμπιακών Αγώνων.

Η διεθνοποίηση των Αγώνων από τον Κουμπερτέν

Ο βαρόνος Πιερ ντε Κουμπερτέν γεννήθηκε στο Παρίσι την 1η Ιανουαρίου 1863. Ανατράφηκε και μεγάλωσε σε ένα αριστοκρατικό περιβάλλον. Προσανατολίστηκε προς την εκπαίδευση και ήταν λάτρης της κλασικής παιδείας. Η ιδέα που καθόρισε τη ζωή του, επηρεασμένος από το βρετανικό εκπαιδευτικό σύστημα, ήταν ότι η φυσική αγωγή είχε μεγάλη σημασία και αξία στην πνευματική ανάπτυξη και ανατροφή των νέων ανθρώπων. Πίστευε πώς “ο οργανωμένος αθλητισμός μπορεί να δημιουργήσει ηθική και κοινωνική δύναμη”. Άριστο παράδειγμα θεωρούσε το αθηναϊκό γυμνάσιο, που ενθάρρυνε τόσο τη φυσική όσο και τη διανοητική ανάπτυξη. Συνακόλουθα το όραμά του για την αρχαία Ελλάδα θα τον οδηγούσε στην πεποίθηση ότι είναι αναγκαία η διεθνής τέλεση Ολυμπιακών Αγώνων.

Το 1887 πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Ένωσης Γαλλικών Αθλητικών Συλλόγων. Από τη θέση του προέδρου της πρότεινε την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων υπό τη μορφή μιας διεθνούς αθλητικής διοργάνωσης. Θεωρείται σίγουρο ότι γνώριζε τις ήδη τελούμενες Ολυμπιάδες του Ζάππα στην Αθήνα και του Μπρουκς στην Αγγλία, καθώς και την μεταξύ τους ανάπτυξη σχέσεων, γεγονός που έκανε την ιδέα της διεθνούς διοργάνωσης πιο εφικτή. Ωστόσο σε αυτή τη φάση η πρότασή του αντιμετωπίστηκε στη Γαλλία με χλευασμό και απάθεια.

Ο Κουμπερτέν δεν απογοητεύτηκε και στις 16 Ιουνίου 1894, συγκάλεσε στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης ένα παγκόσμιο αθλητικό συνέδριο με κύριο στόχο την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων. Μία εβδομάδα μετά, στις 23 Ιουνίου, ανακοινώθηκε σε κλίμα πανηγυρικό πως η σύγχρονη διοργάνωση θα έπαιρνε επιτέλους σάρκα και οστά.

Ο καταλληλότερος τόπος για να φιλοξενηθεί στην παγκόσμια πρώτη της δεν ήταν άλλος από την Ελλάδα και την πρωτεύουσά της. Πράγματι, η Αθήνα έγινε η πρώτη πόλη στον κόσμο που δύο χρόνια αργότερα, με πρωτοβουλία του Δημητρίου Βικέλα, πρώτου προέδρου της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής και σημαντικής μορφής των ελληνικών γραμμάτων, έφερε το πνεύμα των Αγώνων στη νέα εποχή.

Η καταπληκτική επιτυχία των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων δεν ήταν “ουρανοκατέβατη”

΄Όπως είδαμε πιο πάνω, η Ελλάδα δεν είχε μόνο την τιμή της κοιτίδας των Αγώνων στην αρχαιότητα. Στην Αθήνα είχαν ήδη γίνει τέσσερις Ολυμπιάδες πριν από την διεθνή εναρκτήρια του 1896, οι οποίες είχαν δημιουργήσει εκ του μηδενός ένα αθλητικό κίνημα και είχαν εκπαιδεύσει όλο το αθλητικό πλέγμα στη διοργάνωση υψηλού επιπέδου Αγώνων. Το κυριότερο, οι Αγώνες είχαν γίνει -όχι χωρίς κόπο- κτήμα του λαού. Ήταν ο κόσμος αυτός που κατέκλεισε το Παναθηναϊκό Στάδιο (ανακατασκευασμένο εκ βάθρων από έναν άλλο μεγάλο Ηπειρώτη ευεργέτη, τον Γεώργιο Αβέρωφ).

Η έναρξη των Αγώνων της 1ης Ολυμπιάδας πραγματοποιήθηκε στις 6 Απριλίου 1896 (25 Μαρτίου με το παλιό ημερολόγιο). Η ατμόσφαιρα ήταν εορταστική στους δρόμους και στις πλατείες της πόλης και ένα πλήθος 80.000 ανθρώπων κατέκλυσε το Παναθηναϊκό Στάδιο, ώρες πριν την τελετή, δημιουργώντας μία καταπληκτική ατμόσφαιρα. Ας ληφθεί υπόψη ότι ο πληθυσμός της Αθήνας το 1896 ήταν 128.000 και ολόκληρης της Αττικής 224.000. Πρόκειται για μια απίστευτη αναλογία θεατών Ολυμπιάδας ως προς τον πληθυσμό της διοργανώτριας πόλης (τότε δεν υπήρχε μετακίνηση θεατών), που δεν επαναλήφθηκε ποτέ στην κατοπινής ιστορία τους.

Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι η απονομή κλαδιού ελιάς και μεταλλίων, όπως και ο ολυμπιακός ύμνος πρωτοπαρουσιάστηκαν στις Ζάππειες Ολυμπιάδες.

Ο σπόρος των διεθνών Ολυμπιακών Αγώνων ρίχτηκε σε ένα έδαφος καλά προετοιμασμένο από τις Ζάππειες Ολυμπιάδες! Η πανθομολογούμενη επιτυχία της Αθήνας ήταν η ιδανική συνθήκη για την συνέχεια της διοργάνωσης, που εξελίχτηκε στο μεγαλύτερο αθλητικό γεγονός του πλανήτη.  

Η επιτυχία της Αθήνας αναδεικνύεται πιο καθαρά από την οργανωτική αποτυχία της επόμενης Ολυμπιάδας στο Παρίσι, το 1900. Υπήρξε μεν μεγαλύτερος αριθμός αθλητών από αυτόν της πρώτης Ολυμπιάδας του 1896, αλλά δεν προσήλκυσε το ενδιαφέρον του κοινού. Επίσης η διοργάνωση ουσιαστικά επισκιάστηκε από την Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού, που συνδιοργανώθηκε με τους Αγώνες.

Καταληκτικά…

Το κείμενο αυτό επιδιώκει να υποβαθμίσει τον ρόλο του Κουμπερτέν στην αναβίωση των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων. Σκοπός του είναι να φέρει στο πραγματικό τους ύψος τη συνεισφορά του Ζάππα και του Μπρουκς, ειδικά του πρώτου. Σωστά, λοιπόν, τονίζει ο καθηγητής Γιανγκ “…Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις ιδρυτές των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων. Τρεις αναβιωτές. Ο Ζάππας, ο Μπρουκς και ο Κουμπερτέν. Αν παραλείψουμε έστω και έναν από τους τρεις, θα φανούμε ασεβείς ως προς τις αληθινές ολυμπιακές μας ρίζες”.

……………………………………….

* Το άρθρο αντλεί στοιχεία από το βιβλίο του Μενέλαου Χρόνη ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ – ΗΠΕΙΡΟΣ, Εκδόσεις Φηγός, 2003, ISBN 9789608767409

Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται ένα πανόραμα του αθλητισμού στην αρχαία Ήπειρο, καθώς και η καθοριστική συμβολή των Ηπειρωτών ευεργετών στην αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων. Ιστορείται, ακόμα, η συμμετοχή των Ηπειρωτών στους Ολυμπιακούς Αγώνες της αρχαιότητας και περιγράφονται οι “επιχώριοι” αγώνες της Ηπείρου.