Η αντιφατική εξέλιξη του τοπίου της Αθήνας και τα διδάγματα για τις μεγάλες πυρκαγιές της εποχής μας
Η μεγάλη φωτιά που ξεκίνησε από τον Βαρνάβα και έκαψε τεράστιες εκτάσεις, “ορφάνεψε” την Αττική από 105.000 στρέμματα δάσους ακόμα. Συνολικά το 37% των δασών της έγιναν στάχτη μέσα στα 8 τελευταία χρόνια. Επιπλέον, από το 2007 (όταν εκδηλώθηκε η καταστροφική πυρκαγιά στον δρυμό της Πάρνηθας) έως το 2017 στην Αττική είχαν καεί 561.908 στρέμματα, δηλαδή το 34% δάσους και δασικών εκτάσεων. Ακόμα κι αν εκτιμήσουμε πως κάποιες από τις εκτάσεις κάηκαν δύο φορές μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα, πρόκειται αναμφίβολα για μία τεράστια, βίαιη και επώδυνη περιβαλλοντική αλλαγή. Αξίζει λοιπόν να δούμε εν συντομία ποιες είναι οι μεταβολές που έχουν παρατηρηθεί σε βάθος χρόνου και ποια είναι η τάση δασοκάλυψης στην Αττική.
19ος αιώνας, φαλακρή Αθήνα
Πολύ χαρακτηριστικό είναι το σχέδιο που εικονίζει την περιοχή του Μεταξουργείου το 1835 και στο βάθος την Πάρνηθα. Είναι έργο του Βαυαρού Φέρντιναντ Στάντεμαν από τον λόφο των Νυμφών (περισσότερα εδώ). Τα μόνα δέντρα, λοιπόν, που υπάρχουν είναι ελιές του αρχαίου Ελαιώνα της Αθήνας, ο οποίος σήμερα έχει εξαφανιστεί.
Στα βουνά μας δεν φαίνεται ούτε ένα δέντρο. Η ευρύτερη περιοχή του Λεκανοπεδίου ήταν κυριολεκτικά γυμνή, κρανίου τόπος.
Στα κατοπινά χρόνια, ενώ ο Ελαιώνας (117.000 δέντρα!) αποψιλώθηκε για οικιστικούς λόγους και για τη δημιουργία βιοτεχνιών και βιομηχανιών (περιοχή Ελαιώνα – Βοτανικού, μέχρι Αιγάλεω), τα βουνά -και όχι μόνο- στις μέρες μας έχουν εμφανώς πολύ περισσότερη βλάστηση.
Στο σχέδιο του Στάντεμαν βλέπουμε μια αγνώριστη πρώιμη Αθήνα, χωρίς δέντρα. Από την άλλη, τώρα δεν έχει πια τον μεγάλο Ελαιώνα της και το Λεκανοπέδιο έχει πλημμυρίσει τσιμέντο. Αλλά το πράσινο είναι συνολικά περισσότερο, κυρίως γιατί δασώθηκαν τα γύρω βουνά (Υμηττός, Αιγάλεω, Ποικίλο). Επίσης κάποιοι -λίγοι- χώροι που διαμορφώθηκαν σε πάρκα είναι πράσινοι. Δεν παύει, βέβαια, παρόλα αυτά η ελληνική πρωτεύουσα να είναι η πιο φτωχή σε αναλογία πρασίνου/κάτοικο σε όλη την Ευρώπη.
Τι συντέλεσε στην αύξηση της περιαστικής δάσωσης του Αττικού τοπίου; Σε γενικές γραμμές, η δραστική μείωση της κτηνοτροφίας, όπως και η απαγόρευση της υλοτομίας, η οποία ειδικά σε περιόδους κρίσης, πχ Κατοχή, έκανε θραύση. Επίσης εφαρμόστηκαν κατά καιρούς μεγάλα προγράμματα αναδάσωσης με κεντρικό προγραμματισμό που απέδωσαν σημαντικά αποτελέσματα.
Ο οικολόγος Πλάτωνας περιγράφει το ίδιο πρόβλημα
Ακόμα και στην αρχαιότητα όμως παρατηρήθηκε σε κάποιες εποχές αποψίλωση των δασών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Πλάτωνας έδωσε ιδιαίτερη σημασία στο γεγονός.
Εκφράζοντας έντονες οικολογικές ανησυχίες [Κριτίας (111 a-d)], έγραφε ότι ο Υμηττός, σε αντίθεση με την εικόνα που παρουσίαζε τους προηγούμενους αιώνες, είναι πια γυμνός, «πιο φαλακρός από ό,τι ο πιο φαλακρός άντρας». Ενώ “πριν από λίγα χρόνια υπήρχαν δάση με ψηλά δέντρα, τα έκοψαν για να κατασκευάσουν ξυλεία για τα μεγάλα οικοδομικά έργα και τις στέγες των κτιρίων. Έτσι το μαλακό και εύφορο χώμα έχει χαθεί και οι κάμποι είναι ξεροί και πετρώδεις. Το νερό που στέλνει κάθε χρόνο ο Δίας παλιότερα το κρατούσε και το αποταμίευε το καλό χώμα. Τώρα όμως περνά πάνω από τη γυμνή γη και χάνεται στη θάλασσα. Τότε το νερό κατέβαινε στα φαράγγια και από εκεί έρεε στις κρήνες και στα ποτάμια. Τώρα η γη της Αττικής μοιάζει με άρρωστο σώμα που δεν του απέμεινε παρά μόνο σκελετός.”
Δάσωση – αποδάσωση – δάσωση
Με βάση τα παραπάνω, δεν πρέπει να απελπιζόμαστε σήμερα για το περιβαλλοντικό μέλλον της Αττικής, καθώς βλέπουμε έντονες μεταβολές στο πέρασμα του χρόνου, πάντα βέβαια με αιτία την ανθρώπινη παρέμβαση. Οι περίοδοι δάσωσης και αποδάσωσης διαδέχονται η μία την άλλη.
Ωστόσο η επαναλαμβανόμενη καταστροφή σε αρκετά σημεία από τις πυρκαγιές της σύγχρονης εποχής περιορίζει την αποτελεσματικότητα της φυσικής αναδάσωσης σε σύντομο χρόνο, όπως φυσικά και η κλιματική αλλαγή που έχει περιορίσει σημαντικά τις βροχοπτώσεις στον κύκλο του έτους. Άρα είναι πολύ πιθανό να χρειαστεί και πάλι αναδασωτική προσπάθεια μείζονος κλίμακας, όπως και νερό για τα πρώτα χρόνια των νεοφυτεμένων δέντρων (εδώ θα αποδειχτεί πολύτιμο το νερό της Ψυττάλειας, βλέπε “Πετάμε κυριολεκτικά 800.000 κυβικά νερού την ημέρα μόνο στην Αττική!”).
Φωτογράφος άγνωστος
Μενέλαος Χρόνης
