---

«Γιατί, γιατρέ, έμεινα τόσο χρόνια στο ψυχιατρείο; Επειδή το μυαλό μου δε λειτουργούσε ή δεν είχα ποιος να με βγάλει;» («Κυρ Γιάννης», από τη συλλογή Το ρούχο της αθωότητας: Ποίηση ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία)

Σμπαραλιασμένες υπάρξεις

Το νούμερο 343 είναι ο πιο άχαρος προορισμός της Ιερά Οδού. Εκεί όπου η Πολιτεία εξοστράκισε την «ενοχλητική» ευαισθησία της ψυχικής ασθένειας. Πηγαίνοντας προς τα εκεί νιώθεις ένα σφίξιμο στο στομάχι, αφήνοντας πίσω τον κατοικημένο ιστό του Χαϊδαρίου. Ξέρεις ότι σ’ αυτή την απέραντη καταπράσινη έκταση του Δρομοκαΐτειου δεν κρύβεται τίποτα ειδυλλιακό, παρά μόνο σμπαραλιασμένες υπάρξεις, βλέμματα καρφωμένα στο κενό. Και θορυβώδεις σιωπές…

Τα πρωινά της Τρίτης, όμως, είναι διαφορετικά. Εισάγουν ομορφιά, με την κυριολεκτική και τη συμβολική της διάσταση. Μια ομάδα 20 εθελοντών αισθητικών, σέρνει βαλιτσάκια γεμάτα κρέμες, σκιές, κραγιόν και χτένες. Ξεκλειδώνει την αίθουσα με τις αναπαυτικές πολυθρόνες και μαζί την ανάγκη των ασθενών για επικοινωνία.

Δίκτυο Εθελοντών Κοινωνικής Αισθητικής

Είναι το Δίκτυο Εθελοντών Κοινωνικής Αισθητικής (ΔΕΚΑ). Μια πρωτοβουλία επαγγελματιών με όραμα: Ότι οι υπηρεσίες ομορφιάς δεν είναι μόνο ένα εργαλείο που ημερεύει την ανασφάλεια ή ικανοποιεί τη φιλαρέσκεια. Μπορεί να είναι και μια χειρονομία αποδοχής του ευάλωτου και εγκαταλελειμμένου ανθρώπου. Και μπορεί να ενταχθεί στο πλαίσιο μιας θεραπευτικής λειτουργίας. Έτσι, από το 1980 προσφέρουν με αλτρουισμό τη δουλειά και τις γνώσεις τους. Και μάλιστα σε άτομα που ζουν απομονωμένα και εγκλωβισμένα στις ιδρυματικές δομές. Δημιουργούν άτυπα ινστιτούτα αισθητικής στους πιο ζοφερούς και άψυχους χώρους. Χτίζουν νησίδες ανθρωπιάς εκεί που καταρρέει η έννοια της ανθρώπινης αξίας.

Η Τιμοθέα Πατζίκα είναι η αεικίνητη εμψυχώτρια της ομάδας, συντονίστρια του Δικτύου, γνωστή και πολυγραφότατη αισθητικός. Εξηγεί ποια ιδέα την παρακίνησε να ξεκινήσει μια προσπάθεια εντελώς πρωτόγνωρη: «Το εμπνεύστηκα πριν από 37 χρόνια. Παρατηρούσα ότι οι πελάτισσές μου στο ινστιτούτο ένιωθαν εμφανώς καλύτερα, μετά από κάθε περιποίηση. Έρχονταν αγχωμένες ή στεναχωρημένες και έφευγαν ξαλαφρωμένες.

Η εξωτερική ομορφιά να ομορφαίνει και την ψυχή

Σκέφτηκα ότι θα μπορούσα να χρησιμοποιήσω αυτήν την τεχνική για θεραπευτικούς σκοπούς. Δεν ήθελα το επάγγελμα που επέλεξα και υπηρετώ να είναι μόνο ένα μέσο για την ικανοποίηση της φιλοδοξίας ή της ματαιοδοξίας του ανθρώπου. Ήθελα να ομορφαίνει και την ψυχή του. Πήγα, λοιπόν, στο Δρομοκαΐτειο και βρήκα τον καθηγητή Γεώργιο Λυκέτσο. Του παρουσίασα το σχέδιό μου. Του είπα ότι αφού δεν μπορούν να έρθουν οι ψυχικά ασθενείς σε εμάς, πρέπει να πάμε εμείς σ’ αυτούς. Προέκυψαν πολλές δυσκολίες,επειδή δεν υπήρχε κανένα αντίστοιχο προηγούμενο στην Ελλάδα. Ούτε καν διεθνής βιβλιογραφία! Το δέχτηκε, όμως, με αγάπη και ξεκινήσαμε».

Δρομοκαΐτειο – Η ομορφιά σώζει

Κάπως έτσι, το 1980 εφαρμόστηκε στο Δρομοκαΐτειο ένα πιλοτικό πρόγραμμα κοινωνικής αισθητικής, για 18 μήνες. Στη συνέχεια το ΔΕΚΑ δραστηριοποιήθηκε στην Αφρική! Το 2006, μεταφέρθηκε σε ορισμένα γηροκομεία της Αθήνας. Το 2012 στο Ψυχιατρικό Τμήμα του Νοσοκομείου «Σωτηρία». Από το 2014 επέστρεψε στο μέρος που ζωντάνεψε αυτή η ιδέα, στο Δρομοκαΐτειο. Πλέον, οι εθελοντές έχουν συσσωρεύσει πολύ μεγάλη εμπειρία και το Δίκτυο έχει αναπτυχθεί. Εντάσσει νέα μέλη στο εσωτερικό του, αλλά διατηρώντας ανόθευτη τη φιλοσοφία της κοινωνικής προσφοράς.

Τους δίνουμε ξανά το χαμένο “εγώ” τους

«Έχουμε και εμείς τώρα μεγαλύτερη άνεση. Ξέρουμε πώς θα διαλύσουμε την επιφυλακτικότητα των ασθενών. Αγγίζοντας το δέρμα και τα μαλλιά τους, τους δίνουμε ξανά το χαμένο “εγώ” τους. Το γεγονός ότι η παρουσία μας εκεί έχει μια τακτικότητα και δεν είναι περιστασιακή, τους δημιουργεί εμπιστοσύνη και αναμονή. Ξέρουν ότι τις Τρίτες είμαστε εκεί και περιμένουν να μας δουν. Έρχονται άνδρες και γυναίκες. Οι ηλικίες ποικίλουν, από 20 χρονών –που σε τόσο νεαρές ηλικίες εμείς λυγίζουμε λίγο– μέχρι και πάνω από 60. Το αποτέλεσμα είναι ορατό, ιδιαίτερα στους χρόνια νοσηλευόμενους που ήταν εντελώς παρατημένοι. Και μέσα από τη δική μας παρέμβαση, ξεκίνησαν να φροντίζουν ξανά τον εαυτό τους», αναφέρει η Τιμοθέα Πατζίκα.

“Το καλύτερο πράγμα που έχω κάνει στη ζωή μου”

Μαζί με τη Βενετία Σίμου, είναι οι μοναδικές που παραμένουν ακλόνητα πιστές στο εγχείρημα από την πρώτη μέρα της γέννησής του. «Ήμασταν μικρές. Δεν καταλαβαίναμε και πολλά, λειτουργούσε κυρίως το ένστικτό μας. Στην πορεία κάποιες έφυγαν, είτε επειδή φοβήθηκαν είτε επειδή έβαλαν άλλες προτεραιότητες. Δεν μπορούσα να το συγχωρήσω ότι υποχωρούσαν. Ένιωθα πολύ αποφασισμένη. Ήταν το μέσα μου που βγήκε, δεν μπορώ να το εξηγήσω αλλιώς. Μπορώ να σου πω ότι εκτός από την οικογένειά μου, το καλύτερο πράγμα που έχω κάνει στη ζωή μου είναι αυτή η δράση.

Θυμάμαι μια ασθενή που έκοβε σύριζα τα μαλλιά της, επειδή δεν της άρεσαν. Μετά τη δική μας δράση, σταμάτησε να το κάνει. Άλλες ασθενείς, που στην αρχή δεν ήθελαν να κάνουν μπάνιο και μετά έδειξαν πάλι ενδιαφέρον για τον εαυτό τους. Έρχονταν πιο καθαρές και μάλιστα βοηθούσε η μία την άλλη να χτενιστούν. Γενικά, γίνονταν πιο κοινωνικές. Όμως και για εμάς ήταν ένα μεγάλο μάθημα. Αποδραματοποιήσαμε την ψυχική ασθένεια. Τους αντιμετωπίζουμε ως ανθρώπους της διπλανής πόρτας», λέει η Βενετία Σίμου.

Ελεύθεροι να μην κάνουν τίποτα

Τα ψυχιατρεία μοιάζουν με αρχαϊκούς λαβύρινθους, όπου περνάς ξανά πάντα από το ίδιο σημείο και δεν βρίσκεις την έξοδο. Ένα σημαντικό ποσοστό ασθενών νοσηλεύονται για χρόνια στα ιδρύματα. Βιώνουν μια πολλαπλή απώλεια – ανθρώπων, τόπων, ελευθερίας. Υποφέρουν όχι μόνο από την ίδια τη νόσο, αλλά και τη δευτερογενή νόσο που προκαλεί ο ιδρυματισμός. Την «ιδρυματική νεύρωση», όπως έχει κωδικοποιηθεί κλινικά. Οδηγούνται σταδιακά στην αυτοεγκατάλειψη, σε μια συνθήκη απάθειας. Δεν νοιάζονται για την ατομικότητά τους, παρακολουθούν μοιρολατρικά το πέρασμα του χρόνου. Ο ορίζοντας του μέλλοντος είναι σφραγισμένος σε μια ασυλική συνέχεια. Ζουν μια καθημερινότητα που έχει συγκεκριμένες ώρες που πρέπει να παίρνουν τα φάρμακά τους και να τρώνε. Όλο το υπόλοιπο διάστημα είναι ελεύθεροι να μην κάνουν τίποτα. Σ’ αυτήν την καταναγκαστική αδράνεια, η ταυτότητά τους φθείρεται και κατακερματίζεται.

Η δράση του Δικτύου είναι μια ρωγμή στην ιδρυματική απραξία. Οι εθελοντές φέρνουν μέσα στο ψυχιατρείο ένα κομμάτι της κοινότητας. Ενεργοποιούν εκ νέου τη σχέση με τον Άλλον. Επανασυντίθεται η χαμένη αλληλουχία του υποκειμένου. «Ο Άλλος είναι ο απαραίτητος διαμεσολαβητής μεταξύ του Εγώ και του εαυτού μου», έγραφε ο Jean-Paul Sartre. Εξηγούσε έτσι το πώς υπάρχουμε ως κάτι παραπάνω από υλικές οντότητες, όταν βρίσκουμε μια θέση στις ζωές των άλλων. Ορισμένοι ασθενείς είναι παρατημένοι για χρόνια στις ιδρυματικές δομές. Χωρίς κανένα εξωτερικό ερέθισμα, βρίσκουν μια θέση στο ενδιαφέρον των εθελοντών αισθητικών και ανακτούν κάτι από την αυτοπεποίθησή τους. Το μασάζ, το μακιγιάζ ή το κούρεμα δεν είναι μόνο ένας τρόπος να βελτιωθεί η εικόνα τους. Αλλά είναι και ένας δίαυλος επικοινωνίας με τον κόσμο εκτός ψυχιατρείου. Το άγγιγμα είναι το συμβολικό σημείο συνάντησης του ψυχικού πόνου με τη φροντίδα. Οι αισθητικοί, κάνουν μασάζ στην πλάτη και κυρίως στο πρόσωπο και τα χέρια του ψυχικά ασθενή. Και τελικά είναι σαν δίνουν ξανά αξία σ’ ένα σώμα που έχει βιώσει την κοινωνική αποξένωση.

Τρίτη πρωί στο Δρομοκαΐτειο

Γι’ αυτό οι Τρίτες στο Δρομοκαΐτειο είναι μια ευχάριστη ανατροπή της ψυχιατρικής κανονικότητας. Το είδα με τα μάτια μου. Λίγο μετά τις δέκα το πρωί οι ασθενείς συνέρρεαν έξω από την πόρτα της αίθουσας αισθητικής που έχει στήσει το Δίκτυο. Κάποιοι αθόρυβοι και συνεσταλμένοι. Κάποιοι συζητώντας χαμηλόφωνα μεταξύ τους και κάποιοι άλλοι πιο ζωηροί. Αγκάλιαζαν καλημερίζοντας τις αισθητικούς, όπως κάνουμε όταν συναντάμε έναν φίλο που μας έχει λείψει.

Οι εθελοντές, πάντα χωρίς γάντια, για να εξαφανίσουν οποιοδήποτε σημειολογικό ίχνος αυστηρότητας και απόστασης.

Ανάμεσά τους και μια ψιλόλιγνη, ευγενική φιγούρα ενός άνδρα. Άνοιγε περιοδικά με κομμώσεις και έσκυβε με ευλάβεια πάνω από τις ασθενείς, ρωτώντας: «Πώς αγαπάτε, μαντάμ, τα μαλλιά σας;». Είναι ο παλαίμαχος διάσημος κομμωτής Ναπολέων. Πριν από 50 χρόνια, οι New York Times του έκαναν ένα ολοσέλιδο αφιέρωμα. Ως τον Έλληνα κομμωτή που χτένισε την Jackie στον γάμο της με τον Αριστοτέλη Ωνάση. Υπήρξε προσωπικός κομμωτής του Αλέξανδρου Ωνάση, από τις χτένες του έχουν περάσει η δούκισσα του Κεντ και η πριγκίπισσα του Μονακό. Σήμερα όμως, στα 84 του, έχει δώσει ένα διαφορετικό νόημα στην κομμωτική. «Μπορεί να έχω χτενίσει όλους αυτούς τους διάσημους, μπορεί να έχω μπει στα σαλόνια και τα μπουντουάρ τους. Αλλά εδώ αισθάνομαι ότι έχω έναν πιο σοβαρό σκοπό. Θέλω να προσφέρω τις υπηρεσίες μου σ’ αυτούς τους ανθρώπους. Επειδή όταν δουν στον καθρέφτη τους εαυτούς τους πιο όμορφους, θα ανέβει η διάθεσή τους. Ανατριχιάζω από συγκίνηση κάθε φορά που έρχομαι. Μπορεί να είμαι μεγάλος, αλλά το κάνω με ευχαρίστηση. Παίρνω το Μετρό, αλλάζω δυο γραμμές, περπατάω και φτάνω πάντα στην ώρα μου», λέει.

Όλοι και όλες κανονικοί επαγγελματίες

Δεν είναι υποχρεωμένοι να είναι εδώ. Δεν πληρώνονται από κάπου. Προσφέρουν τις υπηρεσίες τους εντελώς δωρεάν και αμισθί. Ούτε καν τα έξοδά τους δεν καλύπτονται από κάπου. Έχουν έναν δικό τους κουμπαρά που συνεισφέρει ο καθένας και η καθεμία ό,τι μπορεί. Μόνο ορισμένες εταιρείες καλλυντικών τους χορηγούν κάποια είδη. Έτσι μπορούν να δίνουν νεσεσέρ με καλλυντικά στις ασθενείς, για να βάφονται και μόνες τους, αν θέλουν. Κάποιοι νεότεροι, κάποιοι μεγαλύτεροι, είναι όλοι και όλες κανονικοί επαγγελματίες. Προσφέρουν τον χρόνο, την τεχνική και το συναισθηματισμό τους. Για να ανακουφίσουν, έστω και προσωρινά τον ασθενή.

Ακουμπάει κάποιος το πρόσωπο της, χωρίς να το κακοποιεί

Ανθρώπους όπως η Δ., μια γυναίκα 47 ετών που είχε εισαχθεί πριν από τρεις ημέρες στο Δρομοκαΐτειο. Ένα τρομαγμένο πλάσμα που κουβάλαγε πάνω της το σημάδι της κακοποίησης. Δεν το ομολογούσε ρητά, δεν είχε βρει ακόμη το θάρρος και τη νηφαλιότητα να συγκροτήσει τον λόγο της. Είχε υποστεί αρκετή βία από τον σύζυγό της. Αυτό ήταν το υπόβαθρο της δικής της νοσηλείας. Η συμμετοχή της στο πρόγραμμα είχε γι’ αυτήν κάτι μοναδικό: Μία από τις σπάνιες φορές που ακουμπούσε κάποιος το πρόσωπο της, χωρίς να το κακοποιεί. «Μου φάνηκε πολύ ευχάριστο. Ξαφνιάστηκα, να σου πω την αλήθεια. Όταν έχεις μάθει να σε αγγίζουν με άσχημο τρόπο, το θετικό άγγιγμα σου φαίνεται περίεργο. Δεν το περιμένεις. Δεν ήμουν έτσι παλιά. Δεν τα έβλεπα όλα μαύρα. Πέρασα πολλά, όμως. Πονούσα πολύ στο σώμα μου, στο κεφάλι μου και ένιωσα καλύτερα, μετά το μασάζ. Ένιωσα πιο ευχάριστη και ως άνθρωπος. Έχει σημασία να δείχνεις σεβασμό στο πρόσωπο του άλλου. Εκείνος το έμαθε ότι θα ερχόμουν και δεν ήθελε. Μου έλεγε να μην το κάνω. Ελπίζω να βγω από δω μέσα με το καλό, να χωρίσω από εκείνον και να ’χω μόνο το παιδί μου. Φοβάμαι, αλλά το παλεύω», λέει.

Η ανάκληση της εμπειρίας του αγγίγματος

Αυτό το άγγιγμα παραπέμπει ψυχαναλυτικά στο πρώιμο μητρικό χάδι. Στην πρώτη σωματική φροντίδα που δέχονται οι άνθρωποι. Και μέσα από αυτήν οργανώνουν σταδιακά τον ψυχισμό τους και τη σχέση τους με τον κόσμο. Στην περίπτωση της ψυχικής νόσου, αυτός ο δεσμός έχει κλονιστεί από την απομόνωση που δέχεται ο ασθενής. Η ανάκληση της εμπειρίας του αγγίγματος λειτουργεί παρηγορητικά και ως αποκατάσταση.

Ο Σ., ήταν άστεγος στα 50 του όταν πρωτομπήκε στο Δρομοκαΐτειο. Αντιμετώπιζε μεγάλη δυσκολία στην επαφή με άλλους ανθρώπους. «Είναι η δεύτερη φορά που έρχομαι εδώ. Καταπληκτικά είναι. Με κάνει να νιώθω σαν παιδί. Με γυρίζει πίσω σε άλλες εποχές, όταν ήμουν πέντε-έξι ετών και με χάιδευε η μητέρα μου στο πρόσωπο. Μου έλειψε πολύ η τρυφερότητα στη μετέπειτα ζωή μου. Αλλάζω παραστάσεις κάθε Τρίτη. Βλέπω καινούργιους ανθρώπους, όχι μόνο τον γιατρό και τους νοσηλευτές. Είναι σαν να παίρνω μια μικρή άδεια από το ψυχιατρείο. Μια ανάσα», εξομολογείται.

Νιώθουν ότι βγαίνουν έξω

Η αίσθηση της άδειας επαναλαμβάνεται ως μοτίβο στις διηγήσεις των περισσότερων ασθενών. Πηγαίνοντας στην αίθουσα αισθητικής, παρότι βρίσκεται εντός του νοσοκομείου, νιώθουν ότι βγαίνουν έξω. Ότι κάνουν κάτι διαφορετικό και ευχάριστο. Ότι αλληλεπιδρούν με ανθρώπους που δεν είναι ταυτισμένοι με τον αυταρχισμό και την ιεραρχία του ψυχιατρείου.

Οι περισσότεροι δήλωσαν ότι πλέον αισθάνονται πιο ελκυστικοί. Διαπίστωσαν ευεξία στο σώμα τους. Όλοι συμφώνησαν ότι επιθυμούν να συνεχιστεί η ομάδα. Όπως και συμβαίνει. Οι εθελοντές συνεχίζουν κανονικά τη δράση τους. 

Ακόμη και ασθενείς που έχουν πάρει εξιτήριο, έρχονται για να συμμετάσχουν στην ομάδα. 

Αγγίζοντας το πρόσωπο

Οι αισθητικοί αγγίζουν το πρόσωπο του ασθενή, εκεί δηλαδή που τέμνονται όλες μας οι αισθήσεις και μιλούν κατευθείαν στην ψυχή του. Η Χ. μπήκε 38 ετών στο ίδρυμα. Σήμερα είναι 68 και παραμένει ακόμη εδώ, μια ξεχασμένη σκιά. Ενδεχομένως οι εθελόντριες του Δικτύου να είναι οι μοναδικές της φίλες. Γι’ αυτό κάθε φορά τους χαρίζει τις ζωγραφιές της. Θέλει να ανταποδώσει το καλό.

Έχει φέρει έναν πίνακα με ακανόνιστα πράσινα φύλα: «Είναι τα καπνά στο χωριό μου, στο Αγρίνιο. Τις προάλλες έφτιαξα στα κορίτσια μια πεταλούδα να τις ευχαριστήσω. Είναι η μια καλύτερη από την άλλη. Τις χρειάζομαι και τους προσφέρω και εγώ ό,τι μπορώ».

Γύρω στις 12:30, η πόρτα έκλεισε. Τα μέλη του Δικτύου έφυγαν και οι ασθενείς επέστρεψαν στις κλινικές τους. Η εμπειρία του αγγίγματος μπορεί να συνθλιβεί μετά από λίγα λεπτά. Ή μπορεί να επιβιώσει όλη την εβδομάδα, σίγουρα πάντως είναι ένας λόγος προσμονής του επόμενου ραντεβού. Έχει σημασία να περιμένεις κάτι στο Δρομοκαΐτειο… Ίσως σου ανατροφοδοτήσει την ελπίδα ότι μπορείς να περιμένεις και να βγεις κάποια στιγμή. «Διατηρώντας την ομορφιά, προετοιμάζουμε τη μέρα της αναγέννησης», έλεγε ο AlbertCamus.

*Το ιστορικό της δράσης του ΔΕΚΑ, μαζί με τα αναλυτικά συμπεράσματα της έρευνας έχουν καταγραφεί από την Τιμοθέα Πατζίκα στο βιβλίο Άγγιγμα (εκδ. Παπαζήση).

Οι ασθενείς κάθονται στις πολυθρόνες της ειδικά διαμορφωμένης αίθουσας του Δρομοκαϊτειου

Εθελόντρια του Δικτύου κάνει μασάζ στα χέρια ασθενούς

Ο Ναπολέων με μακροχρόνια εμπειρία στις κομμώσεις διασημοτήτων. Σήμερα προσφέρει εθελοντικά τη δουλειά του στους ψυχικά ασθενείς.

Οι εθελόντριες χρησιμοποιούν πάντα προιόντα υψηλής ποιότητας. Καλύπτονται είτε με δικά τους έξοδα είτε με χορηγίες εταιρειών καλλυντικών.

Ανάμεσα στους εθελοντές και τους ψυχικά ασθενείς συγκροτείται ένας ισχυρός δεσμός εμπιστοσύνης που λειτουργεί θεραπευτικά.

Ο κομμωτής Ναπολέων φροντίζει πάντα τις ψυχικά ασθενείς γυναίκες με επαγγελματική αρτιότητα και ευγένεια

 

Πηγή – ολόκληρο το άρθρο: vice.com/gr