Βοτανικός: Ετοιμάζεται ο πρώτος ανοιχτός χώρος ελεγχόμενης χρήσης ουσιών – Πώς θα λειτουργεί
Πλατεία Βάθη, δρόμοι γύρω από το Εθνικό Θέατρο: Το υγειονομικό και κοινωνικό πρόβλημα από την εγκατάλειψη των χρηστών “στην τύχη τους” έχει πάρει εκρηκτικές διαστάσεις και η εικόνα είναι επιεικώς τραγική με χρήση σε κοινή θέα και υπό επικίνδυνες συνθήκες. Η απλή “εκκαθάριση της περιοχής” δεν σημαίνει τίποτα, αν δεν αλλάξει ο τρόπος προσέγγισης των ανθρώπων αυτών. Άλλωστε “επιχειρήσεις σκούπα” έχουν ξαναγίνει και το μόνο που πετυχαίνουν είναι η μεταφορά της ίδιας κατάστασης σε άλλες γειτονιές. Στο πολυπλόκαμο αυτό πρόβλημα δίνουν λύσεις οι Χώροι Εποπτευόμενης Χρήσης Ουσιών.
Η πόλη της Αθήνας αποφάσισε να ξεπεράσει οριστικά την εποχή που η αντιμετώπιση των ναρκωτικών εστίαζε σχεδόν αποκλειστικά στην καταστολή και μερικώς στην απεξάρτηση, περνώντας σε μια νέα, που τα μέτρα μείωσης της βλάβης αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτικής.
Σε αυτό το πλαίσιο, σε πλήρη εξέλιξη βρίσκεται το σχέδιο να δημιουργηθεί ένας ανοιχτός και οργανωμένος χώρος ελεγχόμενης χρήσης ουσιών (ΧΕΧ) στην Αθήνα. Το εγχείρημα της νέας δομής θα στεγαστεί, όπως προκύπτει από το ρεπορτάζ της Καθημερινής, στον Βοτανικό. Στόχος της λειτουργίας της πρώτης ανοιχτής δομής ελεγχόμενης χρήσης στην Ελλάδα είναι να «ομαλοποιηθεί» η εικόνα που παρουσιάζουν περιοχές στο κέντρο της πρωτεύουσας όπου άστεγοι τοξικοεξαρτημένοι κάνουν χρήση σε άθλιες και επικίνδυνες συνθήκες. Σε αυτή τη δομή, οι χρήστες μπορούν να κάνουν χρήση προ-αποκτημένων ουσιών με ασφάλεια και υγιεινή.
Το μέγεθος του προβλήματος
Σύμφωνα με στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά (2016) η εκτίμηση του συνολικού αριθμού των λεγόμενων χρηστών υψηλού κινδύνου στη χώρα είναι 17.067, και οι μισοί από αυτούς εντοπίζονται στην ευρύτερη περιοχή του Λεκανοπεδίου Αττικής.
Πρόκειται για ενεργούς χρήστες ψυχότροπων ουσιών, έναν ιδιαίτερα περιθωριοποιημένο πληθυσμό, συχνά χωρίς στέγη και με περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας. Η προσέγγιση της συγκεκριμένης κατηγορίας χρηστών ψυχότροπων ουσιών, αυτών δηλαδή που έχουν χαμηλό ή κανένα κίνητρο για ένταξη σε θεραπεία απεξάρτησης, επιτυγχάνεται μέσα από τα λεγόμενα μέτρα μείωσης της βλάβης.
Για αυτούς τους χρήστες οι χώροι εποπτευόμενης χρήσης αποτελούν μέτρο μείωσης της βλάβης από τη χρήση ναρκωτικών ουσιών, αποσκοπώντας πρωτίστως στη μείωση των σοβαρών κινδύνων μετάδοσης ασθενειών μέσω της κοινής χρήσης συνέργων χρήσης, στην πρόληψη των θανάτων από υπερβολική δόση ναρκωτικών και στη σύνδεση τους με υπηρεσίες θεραπείας των εξαρτήσεων καθώς και άλλες υγειονομικές και κοινωνικές υπηρεσίες.
Οι Χώροι Εποπτευόμενης Χρήσης όπου τα παράνομα ναρκωτικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν υπό την επίβλεψη εκπαιδευμένου προσωπικού, λειτουργούν στην Ευρώπη τις τελευταίες τρεις δεκαετίες ως απάντηση αρχικά στις πρώτες επιδημικές εξάρσεις του HIV, σε πληθυσμούς που έκαναν ενέσιμη χρήση.
Σύμφωνα με την πρόβλεψη του νόμου στους χώρους αυτούς θα διατηρείται μητρώο χρηστών και ο σχεδιασμός περιλαμβάνει την παροχή στους χρήστες ναρκωτικών αποστειρωμένων συνέργων χρήσης, υπηρεσίες ενημέρωσης/ συμβουλευτικής, πρώτες βοήθειες σε περίπτωση υπερδοσολογίας, πρωτοβάθμια ιατρική περίθαλψη και παραπομπή σε κατάλληλες υπηρεσίες φροντίδας και θεραπείας των εξαρτήσεων.
Σε κάθε περίπτωση δεν είναι μία παρέμβαση που θα «εξαφανίσει» από μόνη της το πρόβλημα της χρήσης ιδίως στο κέντρο της Αθήνας, αλλά ένα ακόμη σημαντικό εργαλείο παρέμβασης στο δύσκολο πεδίο αντιμετώπισης των εξαρτήσεων, το οποίο απαιτεί εντατική προσπάθεια και στην πρόληψη, και στην μείωση της βλάβης, και στην θεραπεία και στην επανένταξη.
Το σχέδιο για την Αθήνα
Το σχέδιο εκπονείται με τη συνεργασία των υπουργείων Προστασίας του Πολίτη και Υγείας. Οπως μάλιστα είχε δηλώσει πρόσφατα ο δήμαρχος Αθηναίων Χάρης Δούκας στην «Κ» και στον Παύλο Παπαδόπουλο, «έχω σύμμαχο τον Μιχάλη Χρυσοχοΐδη για την Ιεροθέου», αναφερόμενος στο στενάκι στην «πλάτη» του ΟΣΕ της οδού Καρόλου, το οποίο έχει μετατραπεί σε «λαϊκή αγορά» ναρκωτικών.
Ο χώρος στον Βοτανικό δεν είναι κατοικημένος και εκτείνεται στη βιομηχανική ζώνη του Ελαιώνα. Για την ώρα, το οικόπεδο που προετοιμάζεται να δεχθεί τις νέες εγκαταστάσεις φιλοξενεί μια αποθήκη, ενώ σταθμεύουν και οχήματα διαφόρων χρήσεων.
Τις επόμενες ημέρες θα ξεκινήσουν σταδιακά οι εργασίες διαμόρφωσης του χώρου, ο οποίος δεν θα επικοινωνεί με τα υπόλοιπα «κομμάτια» της ανάπλασης.
Ενα τμήμα του μεγάλου οικοπέδου θα διαμορφωθεί κατάλληλα ώστε να φιλοξενήσει τις υπηρεσίες με στόχο την εποπτευόμενη χρήση ουσιών. Τις επόμενες ημέρες θα ξεκινήσουν σταδιακά οι εργασίες διαμόρφωσης του χώρου, ο οποίος δεν θα επικοινωνεί με τα υπόλοιπα «κομμάτια» της ανάπλασης του Βοτανικού που είναι σε εξέλιξη.
Το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, σύμφωνα με πληροροφορίες της Καθημερινής, είναι αποφασισμένο να συνδράμει τον δήμο στην προσπάθειά του να καταστούν και πάλι ενεργά κεντρικά σημεία της Αθήνας στα οποία γίνεται χρήση σε κοινή θέα και υπό επικίνδυνες συνθήκες, κοντά σε οδικές αρτηρίες και σε πολυσύχναστα σημεία της ελληνικής πρωτεύουσας – όπως, για παράδειγμα, πέριξ του Εθνικού Θεάτρου και του κτιρίου του ΟΣΕ στην Καρόλου ή στην Τριλογία της οδού Πανεπιστημίου.
Στη συνολική υλοποίηση εμπλέκεται το υπουργείο Υγείας, με τον υφυπουργό Δημήτρη Βαρτζόπουλο να έχει ήδη επισκεφθεί τον χώρο που προκρίνεται για τη λειτουργία της νέας δομής. Η χρήση ουσιών θα γίνεται σε ειδικά διαμορφωμένα κοντέινερ. Θα υπάρχει, παράλληλα, η παρουσία εργαζομένων δρόμου και κινητών μονάδων του υπουργείου, οι οποίες ήδη επιχειρούν στην Αττική, έτσι ώστε να παρέχονται αποστειρωμένα και ασφαλή υλικά (σύριγγες κ.λπ.) στους χρήστες, την ώρα που θα προσφέρονται υπηρεσίες υποστήριξης σε περιστατικά που χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης.
Σύμφωνα με πληροφορίες, το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη θα αναλάβει τη μεταφορά των τοξικοεξαρτημένων, οι οποίοι θα ενημερωθούν για τη δομή και τα οφέλη της εποπτευόμενης χρήσης.
Οπως προκύπτει, λοιπόν, σήμερα η Αθήνα διαθέτει πλέον ένα μείγμα υπηρεσιών: από καθαρά σύνεργα και υποκατάστατα στον δρόμο μέχρι ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο φροντίδας εντός των ΧΕΧ, ενώ παραμένει η δυνατότητα για απεξάρτηση σε θεραπευτικές κοινότητες. Ωσπου να φτάσουμε, όμως, σε αυτό το σημείο, η αντιμετώπιση της χρήσης των οπιοειδών πέρασε από σαράντα κύματα και ισάριθμες καλένδες.
Από τη λίστα της ντροπής, στον «Οδυσσέα» και στις δράσεις στον δρόμο
Του Δημήτρη Αθηνάκη
Ο πανηγυρικός χαρακτήρας της ζωής στην προολυμπιακή και ολυμπιακή Αθήνα συνοδευόταν από τη φούρια να προλάβουμε· δεν επέτρεπε οραματικούς σχεδιασμούς και δεν ενείχε μεταολυμπιακή πρεμούρα. Πολλώ δε μάλλον για όσα στιγμάτιζαν την εικόνα της πόλης: τη χρήση ουσιών σε δημόσια θέα. Ετσι, αποφασίστηκε είτε να αστυνομευθούν οι «πιάτσες» είτε να διαλυθούν και, συνεκδοχικά, να μετατοπιστούν σε γειτονιές που θα διέλαθαν την προσοχή των επισκεπτών. Εως τότε λειτουργούσαν ελάχιστες μονάδες για τους εξαρτημένους από τα οπιοειδή, ενώ κύρια κρατική παρέμβαση ήταν η χορήγηση υποκατάστατων (μεθαδόνη και βουπρενορφίνη) μέσω των δομών του ΟΚΑΝΑ. Ο κατάλογος των υποψηφίων ήταν μακρύς, όπως και η αναμονή. Ο κατάλογος αυτός είχε ονομαστεί «λίστα της ντροπής».
Μονάδες του ΟΚΑΝΑ σε νοσοκομεία
Λίγα χρόνια αργότερα, το 2010, το ελληνικό κράτος αποφασίζει να αναλάβει πρωτοβουλία, συστήνοντας διακομματική επιτροπή της Βουλής για το ζήτημα των ναρκωτικών, με πρόεδρο τον Δημήτρη Κρεμαστινό, η οποία απεφάνθη ότι όλοι πρέπει να βάλουν πλάτη. Την επόμενη χρονιά, το 2011, ο τότε υπουργός Υγείας Ανδρέας Λοβέρδος είχε εξαγγείλει τη δημιουργία 17 νέων μονάδων του ΟΚΑΝΑ σε νοσοκομεία της Αθήνας και άλλων πόλεων, ώστε να εξαφανιστεί η «λίστα της ντροπής», που έως τότε είχε περί τα 5.200 άτομα σε επτά χρόνια. Εως το 2012, πράγματι, εγκαινιάστηκαν μονάδες υποκατάστασης (ΜΟΘΕ) σε μεγάλα δημόσια νοσοκομεία, όπως ο «Ευαγγελισμός», το «Αττικόν» και το «Θριάσιο».
Η επιδημία του HIV, εντούτοις, που ενέσκηψε την περίοδο 2012-2013 απαιτούσε δραστικότερα μέτρα. Η λοιμωξιολογική πρόκληση επέφερε την υλοποίηση του προγράμματος «Αριστοτέλης» από το Πανεπιστήμιο Αθηνών σε συνεργασία με τον ΟΚΑΝΑ, με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση. Ο «Αριστοτέλης», με τη βοήθεια του Συλλόγου Οροθετικών Ελλάδος «Θετική Φωνή», κατάφερε να προσεγγίσει περίπου 1.400 τοξικοεξαρτημένους σε καθεμία από τις πέντε εξορμήσεις στους δρόμους της Αθήνας, συμβάλλοντας στη ραγδαία μείωση των επιπτώσεων της HIV λοίμωξης. Στο πλαίσιο αυτού του «rapid response» είχαν διανεμηθεί επίσης καθαρές σύριγγες και παρεχόταν συμβουλευτική και παραπομπή σε θεραπεία.
Η πρωτοποριακή κρατική πρωτοβουλία, ωστόσο, ήρθε το 2013-2014, με τον ΧΕΧ «Οδυσσέας» από τον ΟΚΑΝΑ, στη ΜΑΒΥ (Μονάδα Αμεσης Βοήθειας και Υποστήριξης) στην οδό Γ΄ Σεπτεμβρίου. Πρωτοποριακή, βέβαια, για τα ελληνικά δεδομένα, καθώς έφτασε στα καθ’ ημάς 30 χρόνια μετά τον πρώτο ΧΕΧ που είχε ιδρυθεί στη Βέρνη το 1986. Ο σχεδιασμός ήταν να λειτουργήσει πιλοτικά για εννέα μήνες με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ.
Δεν έφτανε, όμως, αυτό – το νομικό πλαίσιο στην Ελλάδα δεν ήταν σαφές, εξ ου και, με εισαγγελική εντολή, το πρόγραμμα ανεστάλη, παρά την έγκριση των συναρμόδιων υπουργείων. Ο «Οδυσσέας» αποτελούσε χώρο όπου οι τοξικοεξαρτημένοι είχαν τη δυνατότητα να κάνουν χρήση της δικής τους ουσίας με καθαρό εξοπλισμό και υπό επίβλεψη, λαμβάνοντας βασική ιατρική φροντίδα, ψυχοκοινωνική υποστήριξη και πληροφόρηση για θεραπευτικές επιλογές.
Σύμφωνα με έκθεση της ΜΚΟ Praksis, ο «Οδυσσέας» έσωσε 26 ζωές μόνο το τρίμηνο Οκτωβρίου – Δεκεμβρίου 2013 και συνολικά 62 ζωές το α΄ εξάμηνο του 2014. Ολα αυτά από τον Οκτώβριο του 2013 έως τον Αύγουστο του 2014, οπότε και η παρέμβαση των Αρχών σφράγισε τη δομή. Η ad hoc νομοθετική ρύθμιση εξασφάλισε αναδρομικά τη λειτουργία του «Οδυσσέα» για τους μήνες που παρείχε υπηρεσίες, αλλά προφανώς δεν άνοιγε τον δρόμο για επιπλέον αντίστοιχες μονάδες. Ο σταθμός έμεινε κλειστός επ’ αόριστον.
Η επιστροφή στον δημόσιο διάλογο
Χρειάστηκε να φτάσουμε στα τέλη της δεκαετίας για να επανέλθει το ζήτημα των ΧΕΧ στον δημόσιο διάλογο. Την περίοδο 2018-2019 το υπουργείο Υγείας κατέθεσε στη Βουλή σχέδιο νόμου για την ίδρυση επίσημων ΧΕΧ ως μόνιμων δομών. Τον Μάρτιο του 2019, η Βουλή ψήφισε –με 229 υπέρ, 32 κατά (ΚΚΕ και μεμονωμένοι βουλευτές) και 1 «παρών»– τη σχετική διάταξη. Σύμφωνα με αυτή, οι ΧΕΧ θα λειτουργούν υπό την εποπτεία εξειδικευμένου προσωπικού, θα παρέχουν αποστειρωμένο υλικό χρήσης και ιατρική βοήθεια, ενώ η κατοχή και χρήση ναρκωτικών εντός αυτών δεν θα συνιστά αδίκημα. Στην υλοποίηση της απόφασης αυτής θα συνέβαλλαν ο ΟΚΑΝΑ, το ΚΕΘΕΑ, καθώς και τα δύο μεγάλα ψυχιατρικά νοσοκομεία σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη (ΨΝΑ και ΨΝΘ). Απέμενε η εφαρμογή…
Δεν είχαν λείψει οι αντιδράσεις από τους πολίτες. Λίγο πριν από την ψήφιση του νόμου, δεκατέσσερις ομάδες κατοίκων από γειτονιές του κέντρου (Κυψέλη, Πεδίον του Αρεως, Βοτανικός, Πλάκα, Εξάρχεια, Κολωνάκι κ.ά.) είχαν απευθύνει ανοιχτή επιστολή προς κυβέρνηση και δήμο, δηλώνοντας ότι «δεν πρόκειται να συναινέσουμε στη λειτουργία τέτοιων “πειραμάτων” ξανά στις γειτονιές μας», που έρχονται να αναγνωρίσουν «τους χρήστες/ασθενείς ως “άτομα με επιλογή ζωής την τοξικοεξάρτηση”».
Το 2020 εισήχθη η υπουργική απόφαση Δ2α/οικ. 1607/Β/2020 (ΦΕΚ Β΄ 1607/27.04.2020), αντικαθιστώντας την απόφαση του 2019. Στα τέλη του 2021 το υπουργείο Υγείας προχώρησε στην έκδοση της πρώτης άδειας λειτουργίας ΧΕΧ, του πρώτου στην Ελλάδα και στη ΝΑ Ευρώπη.
Το «Στέκι 46» είναι έκτοτε γεγονός στην οδό Καποδιστρίου 46. Σε αυτή τη δομή, οι χρήστες μπορούν να κάνουν χρήση προ-αποκτημένων ουσιών με ασφάλεια και υγιεινή. Ο χώρος είναι στελεχωμένος με διεπιστημονική ομάδα και διαθέτει 12 ειδικά διαμορφωμένες θέσεις για ενέσιμη ή/και εισπνεόμενη χρήση, χώρους ανάπαυσης και ιατρείο για επείγουσα φροντίδα. Παρέχεται καθαρός εξοπλισμός και δυνατότητα αντιμετώπισης υπερδοσολογίας (με ναλοξόνη) και σύνδεσης των ωφελουμένων με θεραπευτικά προγράμματα. Επίσης, στόχος είναι να μειωθεί η όχληση στις πιάτσες και η συναφής εγκληματικότητα (π.χ. χρήση σε κοινή θέα, απόρριψη συρίγγων, μικροδιακίνηση).
Μέσα στα πρώτα δύο χρόνια λειτουργίας του καταγράφηκαν 34.030 επισκέψεις χρηστών για ασφαλέστερη χρήση. Το πιο σημαντικό, έως τις αρχές 2024 είχαν σωθεί τουλάχιστον 301 ζωές, είτε μέσω έγκαιρης παρέμβασης του προσωπικού (174 περιπτώσεις) είτε μέσω χορήγησης ναλοξόνης σε οξεία υπερδοσολογία (127 περιπτώσεις).
Παράλληλα, οι κρατικές παρεμβάσεις έπαιρναν νέες μορφές. Το 2020 δημιουργήθηκε, με πρωτοβουλία του Δήμου Αθηναίων σε συνεργασία με τον ΟΚΑΝΑ και πλήθος οργανισμών, ο πρώτος Ξενώνας Μεταβατικής Φιλοξενίας των Αστεγων Χρηστών Ψυχοδραστικών Ουσιών στο κέντρο της πόλης, που προσφέρει υγιεινή και κοινωνική υποστήριξη, μειώνοντας τον υγειονομικό κίνδυνο για τους άστεγους τοξικοεξαρτημένους και την κοινότητα. Tο 2021 θεσπίστηκε για πρώτη φορά πλαίσιο για τη διάθεση ναλοξόνης στην κοινότητα. Με απόφαση του υπουργείου Υγείας (ΦΕΚ 5969/17.12.2021) επιτράπηκε σε γιατρούς, νοσηλευτές και στελέχη προγραμμάτων streetwork να χορηγούν ναλοξόνη (ρινικό εκνέφωμα) σε περιπτώσεις υπερβολικής δόσης οπιοειδών. Στην Αθήνα το 2023, ο ΟΚΑΝΑ και το ΕΚΑΒ διεξήγαγαν πρόγραμμα εκπαίδευσης και διάθεσης ναλοξόνης στο πεδίο.
Τέλος, το 2023-2024 δρομολογήθηκε η λειτουργία των πρώτων κινητών μονάδων εποπτευόμενης χρήσης: ο ΟΚΑΝΑ συγκρότησε κινητές μονάδες (βαν) σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, ώστε να παρέχει υπηρεσίες εποπτευόμενης χρήσης και εκτός της σταθερής δομής. Το σχετικό θεσμικό πλαίσιο συμπληρώθηκε με νέα υπουργική απόφαση το 2024, που ορίζει τις προϋποθέσεις λειτουργίας και στελέχωσης των κινητών ΧΕΧ (ΥΑ Δ2α/οικ. 13530/2024, Μάρτιος 2024).
Η νέα εμπειρία της πρωτεύουσας
Στο μεταξύ, οργανώσεις –«Θετική Φωνή», ΚΕΕΛΠΝΟ, Praksis, Σύλλογος Ασθενών Ηπατος «Προμηθέας», STEPS, «Γιατροί του Κόσμου» κ.ά.– και ιατρικοί σύλλογοι αποδύονται σε αγώνα δρόμου για την παροχή βοήθειας και συνηγορητικής δράσης στον δρόμο. Η φιλοσοφία αυτών των κινήσεων είναι, όπως έχει ειπωθεί, η «μείωση βλάβης από τη βάση», δηλαδή οι ίδιοι οι χρήστες να συμμετέχουν στην αλληλοϋποστήριξή τους.
Το πρόγραμμα ΚΕΘΕΑ ΕΞΕΛΙΞΙΣ λειτουργεί ως συμβουλευτικό κέντρο άμεσης πρόσβασης στο κέντρο (Εμμ. Μπενάκη 84), απευθυνόμενο σε ενεργούς χρήστες. Εκεί προσφέρονται βασικές υπηρεσίες υγείας, συμβουλευτική και παρακίνηση για θεραπεία χωρίς την προϋπόθεση προηγούμενης αποχής. Στο ΨΝΑ, όπου από το 1987 στεγάζεται το οικείο ψυχοθεραπευτικό πρόγραμμα «18 Ανω», αναπτύσσει δραστηριότητες προσέγγισης στην κοινότητα. Η εμπειρία της Αθήνας διδάσκει ότι η ελεγχόμενη χρήση, όπου εφαρμόστηκε με συνέπεια, έσωσε ζωές, περιόρισε ασθένειες και βελτίωσε τη σχέση των εξαρτημένων με τις υπηρεσίες υγείας· μείωσε, κοντολογίς, τη βλάβη. Αυτά που μένουν είναι η επέκταση και η βιωσιμότητα αυτών των προγραμμάτων.
