Είναι πραγματικά μεγάλη η συγκίνηση να συνομιλώ με την εγγονή μιας εμβληματικής μορφής της μικρασιατικής κουλτούρας την δική μας Αναστασία! Τα «Κάλαντα της Προσφυγιάς» κάθε Πρωτοχρονιά είναι θεσμός για όσους μελετούν τον μικρασιατικό πολιτισμό, από μια γυναίκα την Ειρήνη Βογιατζή – Τρέχα η αλλιώς «Ρηνιώ», που μετέτρεψε το έθιμο σε μια ζωντανή καταγραφή της Ιστορίας.
Η “Ρηνιώ της καρδιάς μας”, γεννήθηκε στις αρχές το 1897 στην Παλαιά Φώκαια της Μικράς Ασίας. Μετά τον διωγμό έζησε, μεγάλωσε τα παιδιά της και απεβίωσε πλήρης ημερών το 1973 στην Δραπετσώνα. Η ίδια αποτελεί μια από τις πιο αυθεντικές πηγές της γενιάς που έζησε στις φλόγες της Καταστροφής, τον πρώτο διωγμό του 1914 και την οριστική έξοδο του 1922.
Σήμερα, η δισέγγονή της, η δική μας Αναστασία, ανοίγει το οικογενειακό αρχείο, θυμίζοντάς μας πως πίσω από την ιστορική ηχογράφηση του 1930 κρύβεται μια σπουδαία γυναίκα, η «Ρηνιώ» της Παλαιάς Φώκαιας, που κουβαλούσε την πατρίδα της μέσα σε κάθε της ανάσα. Σε μια Ελλάδα που προσπαθούσε ακόμα να επουλώσει τις πληγές της, η Ειρήνη δεν τραγούδησε για την ευτυχία του νέου έτους. Τραγούδησε για τον οριστικό ξεριζωμό των Μικρασιατών με πόνο.
«Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, δεν έχομε παρηγοριά», ξεκινά η φωνή της, και αμέσως ο ακροατής μεταφέρεται στις ακτές της Ιωνίας.
Οι στίχοι, δικά της δημιουργήματα, περιγράφουν τις βιαιότητες του Κεμαλικού στρατού και τον αγώνα για επιβίωση. Μεγάλωσε μέσα στις παραδόσεις μιας ακμάζουσας ελληνικής κοινότητας, μέχρι που ο πόλεμος της στέρησε τα πάντα — εκτός από τη φωνή της. Με τον πατέρα της βιολιστή ζυμώθηκε στο τραγούδι και αυτή και η αδελφή της η Στέλλα. Όπως θυμάται η, Αναστασία, η γιαγιά της δεν ήταν απλώς μια γυναίκα που «ήξερε τραγούδια». Ήταν ένας ζωντανός φορέας πολιτισμού.
Όταν το 1930 στάθηκε μπροστά στη Μέλπω Μερλιέ η οποία ανακάλυψε τη Ρηνιώ στο πλαίσιο της συστηματικής προσπάθειας που είχε ξεκινήσει για τη διάσωση της μουσικής παράδοσης του Μικρασιατικού Ελληνισμού, η Ειρήνη δεν εκτελούσε μια παραγγελιά· κατέθετε την ψυχή της. Η ηχογράφηση έγινε με τον τότε πρωτοποριακό τρόπο της απευθείας χάραξης σε δίσκο, διασώζοντας τη φωνή της για πάντα. Εκτός από τα περιβόητα «Κάλαντα της Προσφυγιάς», η Ειρήνη άφησε πίσω της ηχογραφήσεις για το αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών και αρκετά δείγματα της Φωκιανής παράδοσης, περιλαμβάνοντας καταγραφές με τραγούδια που αποτελούν ακόμα και την βάση για μελέτη της μικρασιάτικης μουσικής.
Εκτός από αυτό όμως ήταν και η γιαγιά που κράτησε τις παραδόσεις ζωντανές μέσα στο σπίτι, μεταλαμπαδεύοντας στα εγγόνια της την αξιοπρέπεια του πρόσφυγα και την δύναμη της μνήμης.
«Η γιαγιά Ρηνιώ», μας λέει η Αναστασία, «ήταν ο άνθρωπος που δεν άφησε τη λήθη να σκεπάσει την αλήθεια». Η παρουσία της Αναστασίας σήμερα, δίνει μια νέα διάσταση στο έργο της Βογιατζή. Δεν πρόκειται απλώς για ένα λαογραφικό εύρημα, αλλά για μια οικογενειακή σκυταλοδρομία που κρατάει πάνω από έναν αιώνα. Η κληρονομικότητα της γιαγιάς παραδίδοντας το ταλέντο στην δισέγγονή της, την Χαϊδαριώτισσα Αναστασία, θεωρείται σπουδαία παρακαταθήκη.
Το ταλέντο ναι, ίσως λίγο από αυτό, μου το χάρισε λέει η Αναστασία. Αυτό το Γλυκοκελάϊδισμα όμως της γιαγιάς Ρηνιώς δύσκολο εστω και να το μιμηθεί κανείς. Η φωνή της θυμίζει βιολί και δεν αντέχεις, κλαις!
Τα κάλαντα της Ειρήνης Βογιατζή παραμένουν μοναδικά στο παγκόσμιο στερέωμα της μουσικολογίας, καθώς αποτελούν ίσως τη μοναδική περίπτωση όπου ένα εορταστικό τραγούδι μετατρέπεται σε χρονικό πολέμου και εξορίας.
Καθώς μπαίνουμε στο 2026, η φωνή της Ειρήνης, συνεχίζει να μας θυμίζει πως οι πατρίδες δεν χάνονται όσο υπάρχουν άνθρωποι να τις τραγουδούν. Η Φώκαια μπορεί να είναι μακριά, αλλά παραμένει εδώ, ζωντανή και αθάνατη. Η Αναστασία μας τόνισε πως η γιαγιά της μέχρι τέλους ήταν μια γυναίκα με τρομερή δύναμη, που μετέτρεψε τον πόνο της προσφυγιάς σε δημιουργία. Η φωνή της, που σήμερα ακούμε στα ψηφιακά αρχεία, είναι η ίδια φωνή που νανούρισε παιδιά και εγγόνια, μεταφέροντας το «αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά» όχι ως ευχή, αλλά ως υπόσχεση ότι η Φώκαια και γενικά η Μικρασία θα ζει όσο τη θυμόμαστε. Η Φωνή της προσφυγιάς μέσα από την Ρηνιώ δεν σίγησε ποτέ.
Εδώ ακούμε την εγγονή Αναστασία -Σωσώ Μιχαλοπούλου, να τραγουδάει την “Μόρτισσα Σμυρνιά”:
