Ελευσίνα: Ο μνημειώδης Κρόνος σώθηκε, όμως είναι σε τραγική κατάσταση – Τι εξετάζεται
Nikos Belavilas
Το 1926 το περιοδικό Έργα, η σημαντικότερη τεχνική έκδοση του Μεσοπολέμου, οργάνωσε επίσκεψη στα πρωτοποριακά εργοστάσια της Ελευσίνας. Ο «Κρόνος» — οινοποιείο και οινοπνευματοποιείο στην ανατολική άκρη της πόλης, πάνω στη θάλασσα — μόλις είχε ολοκληρωθεί και λειτουργούσε. Παρήγαγε οινόπνευμα, κονιάκ, ούζο και κρασί. Στις σελίδες του περιοδικού παρουσιάζεται το ολοκαίνουργιο εργοστάσιο της Ελευσίνας, πριν ακριβώς από έναν αιώνα.
Σε ενιαία έκταση 40 στρεμμάτων κατασκευάστηκαν δεκάδες μονάδες: δεξαμενές, αποστακτήρια, αποθήκες, βοηθητικά και διοικητικά κτίρια. Ένας ομογενής από την Οδησσό — φυσικός, πολιτικός μηχανικός και αργότερα καθηγητής στο Πολυτεχνείο — ο Παύλος Σαντορίνης, σχεδίασε και υλοποίησε εκείνο το εξαιρετικά σύνθετο σχέδιο.
Το συγκρότημα περιλάμβανε καινοτόμες μυκητοειδείς, κυψελωτές και άλλες κατασκευές πρώιμου οπλισμένου σκυροδέματος. Ταυτόχρονα, έντυσε τα δύο κύρια κτίρια — τον πύργο του αποστακτηρίου και το διοικητικό κτίριο — με επενδύσεις που μιμούνταν νεομπαρόκ προσόψεις, δίνοντας στον πύργο την όψη ενός κεντροευρωπαϊκού οχυρού ή ανακτορικού πύργου. Το παράδειγμα αυτό είναι μοναδικό στον ελληνικό χώρο και αποδίδεται στην ιδιοφυή, αλλά και ασυνήθιστη, προσωπικότητα του Σαντορίνη.
Το 1991 ο «Κρόνος» είχε κλείσει και πέρασε σε ιδιώτες. Νέκρωσε. Οι εικόνες του περιοδικού άλλαξαν δραματικά. Διασώθηκαν περίπου τριάντα από τις μονάδες του, αλλά ο εξοπλισμός λεηλατήθηκε συστηματικά. Πέρα από ένα φωτεινό διάλειμμα γύρω στο 2002, επί δημαρχίας του αείμνηστου Γιώργου Αμπατζόγλου, όταν το συγκρότημα λειτούργησε ως χώρος καλλιτεχνικών εκθέσεων και του νέου τότε φεστιβάλ των Αισχυλείων, το εργοστάσιο κλείδωσε ξανά και εγκαταλείφθηκε — εν αναμονή είτε της κατάρρευσης είτε της κατεδάφισής του. Όμως το σενάριο αυτό δεν υλοποιήθηκε.
Παρότι το Υπουργείο Πολιτισμού κήρυξε μόλις δύο από τα τριάντα κτίρια ως διατηρητέα, το μνημειακό συγκρότημα έγινε πασίγνωστο χάρη σε δημοσιεύσεις, συνέδρια, φοιτητικές εργασίες και ακαδημαϊκές έρευνες. Κανείς δεν τολμούσε να το κατεδαφίσει. Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα έστρεψε το φως της προς την Ελευσίνα και ο «Κρόνος» έγινε ακόμη πιο γνωστός.
Κατά τους τελευταίους μήνες σημειώθηκε μια θετική εξέλιξη: η κυβέρνηση αγόρασε το μνημειώδες συγκρότημα για λογαριασμό του Δήμου Ελευσίνας. Ο Δήμος, με τη σειρά του, ζήτησε τη γνώμη της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ για το μέλλον του χώρου.
Ένα έμπειρο κλιμάκιο πανεπιστημιακών — αρχιτεκτόνων, πολιτικών μηχανικών και αναστηλωτών — πραγματοποίησε χθες για πρώτη φορά αυτοψία μαζί με στελέχη του Δήμου. Είχα να μπω στο μοναδικό αυτό μνημείο βιομηχανικής αρχαιολογίας από την εποχή που φιλοξένησε την έκθεση γλυπτικής της Βάνας Ξένου — πριν από τρεις δεκαετίες. Τα κτίρια, η αρχιτεκτονική και η τεχνολογική τους υπόσταση είναι συγκλονιστικές. Όμως, δυστυχώς, η κατάστασή τους είναι τραγική.
Ο εξοπλισμός, παρότι ο χώρος φυλασσόταν, αποξηλώθηκε μέχρι και την τελευταία βίδα. Η κατάσταση των φερόντων στοιχείων — του μπετόν αρμέ και των μοναδικών υπόλευκων τούβλων από θηραϊκή γη — είναι η χειρότερη δυνατή. Τα πρώιμα σκυροδέματα της εταιρείας «Τέκτων» και τα τούβλα της «Άτλας» έχουν κυριολεκτικά λιώσει λόγω εγκατάλειψης και πολυετούς έκθεσης στον θαλασσινό αέρα και την υγρασία.
Το θετικό είναι ότι ο «Κρόνος» σώθηκε· δεν ισοπεδώθηκε για να ανεγερθεί ένα ακόμη βραχύβιο εμπορικό κέντρο. Το αρνητικό είναι ότι απαιτείται πολύ σοβαρή δουλειά για να στηθούν ξανά με ασφάλεια τα κτίρια, να ανακτηθεί η αρχιτεκτονική και ιστορική τους αξία, και να αναβιώσει ο χώρος.
Από την πλευρά μας, θα προσπαθήσουμε με σοβαρότητα να απαντήσουμε στο πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτό: ποιες επεμβάσεις απαιτούνται, ποιες χρήσεις είναι κατάλληλες, ποιο μέλλον διαγράφεται, για ποιον και από ποιον;
