Το Καπνεργοστάσιο στη Λένορμαν, κόσμημα της Αθήνας – Από το Sante έως τον πρότυπο χώρο τέχνης
Το “Δημόσιον Καπνεργοστάσιον” κοντά στο Ποτάμι -οδός Λένορμαν- αποτελεί στις μέρες μας ίσως τον καλύτερο εκθεσιακό χώρο της Αθήνας, με το φως να λούζει το θαυμάσιο αίθριο και τις μεγάλες αίθουσες, όπου κάποτε φτιάχνονταν μερικές από τις πιο δημοφιλείς μάρκες τσιγάρων. Το τεράστιο μέγεθός του και η άνετη κυκλοφορία του φωτός, το πνεύμα του μοντερνισμού με κάποια στοιχεία κλασικισμού, το κάνουν ένα από τα πιο εντυπωσιακά κτήρια της πρωτεύουσας, αν και ίσως όχι τόσο γνωστό, όσο του αξίζει.
Δημόσιο Καπνεργοστάσιο
Το Καπνεργοστάσιο της οδού Λένορμαν 218, στην περιοχή του Κολωνού, αποτέλεσε το δεύτερο δημόσιο καπνεργοστάσιο στην Αθήνα. Kτίστηκε από το Ελληνικό Δημόσιο την εποχή που ανθούσε η βιομηχανία κατασκευής σιγαρέτων, προκειμένου να στεγάσει τις επιχειρήσεις επεξεργασίας και συσκευασίας καπνού καθώς και τις αποθήκες των καπνεμπόρων, με βασικό σκοπό τον πλήρη έλεγχο της φορολογίας καπνού. Την περίοδο της ακμής του απασχολούσε περίπου 3.000 εργάτες.
Ο καπνός, οι φόροι, το λαθρεμπόριο και το Καπνεργοστάσιο
Τα πρώτα βήματα της καπνοβιομηχανίας γίνονται στα τέλη του 19ου αιώνα με την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας στην Ελλάδα, περιοχές γνωστές για την καπνοκαλλιέργεια. Η παραγωγή καπνού αρχίζει να αποκτά βαρύνουσα σημασία για την οικονομία της χώρας, και το ελληνικό κράτος το 1883 προβαίνει στη φορολόγηση του καπνού, οπότε και δημιουργούνται τα πρώτα δημόσια καπνεργοστάσια με κρατική δαπάνη και καθορίζεται η λειτουργία τους.
Οι καπνέμποροι και οι καπνοβιομηχανίες υποχρεούνται να επεξεργάζονται τον καπνό σε αυτά και όχι σε μικρές ιδιωτικές επιχειρήσεις όπως συνέβαινε έως τότε. Από το 1883 οι εργάτες διορίζονταν και από τον Υπουργό Οικονομικών (!) και εργάζονταν υπό την επίβλεψη των διευθυντών, ελεγκτών, βοηθών που ήταν δημόσιοι υπάλληλοι. Ο κρατικός φόρος ανερχόταν στο 40% της τιμής του τσιγάρου, ενώ το κάπνισμα διαδίδεται με ταχύτατους ρυθμούς στην Ελλάδα. Παράλληλα ο καπνός έγινε το σημαντικότερο εξαγωγικό προϊόν της χώρας, παίρνοντας τη θέση της σταφίδας.
Το 1925 το Ελληνικό Κράτος αγόρασε οικόπεδο 9.118 τ.μ στη συνοικία Κολοκυνθού, στη σημερινή Λένορμαν. Η κατασκευή του κτηρίου ανατέθηκε στον πολιτικό μηχανικό Νικόλαο Γαβαλά.
Το μεγάλων διαστάσεων κτίσμα αποτελείται από 4 πτέρυγες που κατασκευάστηκαν η κάθε μια ξεχωριστά με ενδιάμεσους αρμούς, είναι διώροφο με ημιυπόγειο και δώμα. Αναπτύσσεται σε τετράγωνη κάτοψη περιμετρικά γύρω από ένα αίθριο εμβαδού 1100 μ² που καλυπτόμενο από ένα γυάλινο στέγαστρο με μεταλλικό σκελετό. Μορφολογικά διαμορφώθηκε κάτω από το πνεύμα του μοντερνισμού που εκφράστηκε μέσα από μια «πουριστική» φυσιογνωμία και λιτό διάκοσμο, έχοντας βέβαια και κάποια στοιχεία από τον κλασικισμό που έχει προηγηθεί.
Υπήρξε ειδική μέριμνα για τον αερισμό και τον φωτισμό του χώρου λόγω της κατεργασίας του καπνού, γι’ αυτό το λόγο κατασκευάστηκαν πολύ μεγάλα παράθυρα σε όλες τις όψεις. Ειδικά ο αερισμός ήταν πολύ σημαντικός, διότι η ύπαρξη υγρασίας θα δημιουργούσε πρόβλημα στον καπνό.
Στο εργοστάσιο έφταναν τα φύλλα καπνού ακατέργαστα και από τη μία πτέρυγα μέχρι την άλλη μετατρέπονταν σε έτοιμα, φορολογημένα πακέτα τσιγάρου για το εμπόριο.
Η υψηλή φορολογία στον καπνό οδήγησε στο λαθρεμπόριο και στην εισαγωγή τελωνείου στο καπνεργοστάσιο. Για να ελεγχθεί περαιτέρω η λαθραία διακίνηση του προϊόντος, όλα τα παράθυρα του καπνεργοστασίου καλύπτονταν εξωτερικά από μεταλλικές σίτες. Οι εργάτες, όταν σχόλαγαν, υποβάλλονταν σε σωματικό έλεγχο.
Στο Καπνεργοστάσιο Αθηνών στεγάστηκαν αρκετές καπνοβιομηχανίες, βιομηχανίες κοπής και συσκευασίας καπνού, βιομηχανίες παραγωγής τσιγάρων και πούρων, ενώ λειτουργούσαν αποθήκες, τελωνείο, εστιατόρια για τους εργαζομένους, καθώς και οικία για τον φύλακα του κτιρίου.
Στα 65 χρόνια λειτουργίας του, στο χώρο του καπνεργοστασίου συστεγάστηκαν 25 βιομηχανίες παραγωγής τσιγάρων. Τελευταία αποχώρησε το 1997 η καπνοβιομηχανία SANTE.
Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο
Το 1989, το Υπουργείο Πολιτισμού χαρακτήρισε το Δημόσιο Καπνεργοστάσιο της οδού Λένορμαν ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τον μηχανολογικό του εξοπλισμό, επειδή κρίθηκε ότι είναι ένα εξαιρετικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και ένα σπουδαίο δείγμα καπνοβιομηχανίας στην Ελλάδα. Από τις αρχές της δεκαετίας 1990 χώροι του κτιρίου παραχωρήθηκαν στη Βουλή των Ελλήνων για τη στέγαση τμημάτων των εκδόσεων και της βιβλιοθήκης της.
Το 2000, με πράξη της Κτηματικής Εταιρίας του Δημοσίου, το Καπνεργοστάσιο παραχωρήθηκε εξ ολοκλήρου στη Βουλή των Ελλήνων. Το 2005 ξεκινούν οι εργασίες αποκατάστασης των όψεων και του περιβάλλοντος χώρου. Το 2008 ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση των εξωτερικών όψεων και το 2016 η αποκατάσταση της μεταλλικής στέγης του αιθρίου.
To 2021 μέρος του Καπνεργοστασίου ανακαινίστηκε από τον ΝΕΟΝ ως δωρεά προς το ελληνικό κράτος. Η ανακαίνιση αφορούσε στην ισόγεια βόρεια-βορειοδυτική πτέρυγα, το αίθριο και το κτίριο του πρώην τελωνείου, συνολικής επιφάνειας περίπου 6.500 τ.μ. και χρηματοδοτήθηκε εξ ολοκλήρου από τον ΝΕΟΝ και τον ιδρυτή του, Δημήτρη Δασκαλόπουλο.
Στο κτίριο σήμερα στεγάζονται η Διεύθυνση Εκδόσεων και Εκτυπώσεων της Βουλής και το Τμήμα Βιβλιοθήκης Πόλης και Διαχείρισης Συστημάτων Βιβλιοθήκης, το Τμήμα Διατήρησης και Συντήρησης Έντυπου Υλικού και Έργων Τέχνης και, προσωρινά, το Τμήμα Μπενακείου Βιβλιοθήκης και Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής.
Η ισόγεια βόρεια-βορειοδυτική πτέρυγα, το αίθριο και το κτίριο του πρώην τελωνείου, συνολικής επιφάνειας περίπου 6.500 τ.μ., αποτελούν χώρο πολιτισμού που άνοιξε για το κοινό για πρώτη φορά το 2021 μετά από εκτεταμένες εργασίες ανακαίνισης που πραγματοποίησε ο Οργανισμός Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ. Ο ΝΕΟΝ, έκανε το ισόγειο του Καπνεργοστασίου πρότυπο χώρο Τέχνης και συνάντησης των πολιτών.
