Μια σημαντική έκθεση αναδεικνύει τη Μονή Δαφνίου μέσα από σπάνια τεκμήρια περιηγητών
Καλή αφορμή για επίσκεψη στον ιστορικό τόπο της Μονής Δαφνίου είναι η διπλή έκθεση που φιλοξενείται στα πρώην κελιά με τίτλο «Φιλελληνισμός και Ελληνική Επανάσταση / Η Μονή Δαφνίου μέσα από τους περιηγητές».
Στις 3 Απριλίου του 1841 ο Δανός συγγραφέας παραμυθιών Χανς Κρίστιαν Άντερσεν έγραψε: «Λίγο έξω απ’ την Αθήνα, εκεί που αρχίζει ο ελαιώνας, περνάς τον ξακουστό Κηφισό. Σήμερα το ποτάμι αυτό δεν είναι παρά τρία μικρά ρυάκια… απ’ την άλλη μεριά του ελαιώνα ο τόπος είναι ερημικός κι η βλάστηση αγρία. Ο δρόμος από δω οδηγεί σε αρχαία ίχνη τροχού πάνω σε βράχια, κατεβαίνει ίσιος και φαρδύς προς τον κόλπο κι ακολουθεί τον γιαλό ως την Ελευσίνα… στα μισά του δρόμου… μέσα στην άγρια ερημιά, βρίσκεται το μοναστήρι του Δαφνιού, κατεστραμμένο στην Επανάσταση. Χτίστηκε σε μαυριτανικό ρυθμό και το μεταχειρίζονται τώρα σαν καταφύγιο οι χωροφύλακες, που βρίσκονται εδώ για την ασφάλεια του δρόμου. Το Δαφνί είναι χωρίς αμφιβολία ένα απ’ το πιο ενδιαφέροντα, τα πιο γραφικά σημεία του δρόμου…» («Οδοιπορικό στην Ελλάδα», Εστία, 1999)
Η επίσκεψη από τον δέκατο ένατο αιώνα μέχρι και σήμερα σε έναν ιστορικό τόπο σαν τη Μονή Δαφνίου, ελάχιστα χιλιόμετρα από το κέντρο της Αθήνας, προκαλεί δέος και αποτελεί μοναδική εμπειρία. Σαν μια επιστροφή σε έναν χώρο πανάρχαιο, ίσως και παγανιστικό, που αποπνέει γαλήνη και, όπως συμβαίνει πάντα σε ανάλογες τοποθεσίες με πλούσια φύση και δροσερά νερά, λειτουργεί σχεδόν καθαρτικά.
Αναγνωρισμένη ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την Ουνέσκο, εξακολουθεί να βρίσκεται υπό αποκατάσταση μετά τις σοβαρές ζημιές που προκάλεσε ο ισχυρός σεισμός που έπληξε την Αττική το 1999. Όντως για αρκετά χρόνια είχε σκαλωσιές και η επίσκεψη γινόταν ουσιαστικά σε εργοτάξιο.
Από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία του ελλαδικού χώρου και ιδίως της νότιας Ελλάδας, φημίζεται κυρίως για το ανυπέρβλητο ψηφιδωτό της οροφής του τρούλου του που απεικονίζει τον Χριστό Παντοκράτορα, όπως και για τα υπόλοιπα στα χαμηλότερα σημεία των τοίχων, στα τόξα και στις καμάρες. Ωστόσο χαρακτηρίζεται ως ένα ιδιαίτερα αξιόλογο οικοδόμημα, ενώ το συνοδεύει και μια συναρπαστική ιστορία.
Αυτό το διάστημα και μέχρι τις 25 Μαρτίου καλή αφορμή για επίσκεψη είναι η διπλή έκθεση που φιλοξενείται στα πρώην κελιά-εκθεσιακό χώρο με τίτλο «Φιλελληνισμός και Ελληνική Επανάσταση / Η Μονή Δαφνίου μέσα από τους περιηγητές» με εκθέματα της Συλλογής Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου αλλά και του Χαϊδαριώτη αρχιτέκτονα και συλλέκτη Γιάννη Ιγγλέση.
Ο τελευταίος, δεινός γνώστης της ιστορίας της περιοχής, στην οποία γεννήθηκε και ζει μέχρι σήμερα, συμμετέχει με πολύτιμες, σπάνιες γκραβούρες και εκδόσεις περιηγητών, ατσαλογραφίες και φωτογραφίες από αλμπουμίνα, λιθογραφίες της μονής από τον δέκατο ένατο αιώνα.
Είχα την τύχη να παρακολουθήσω μια ξενάγηση που έγινε ένα ηλιόλουστο πρωινό Κυριακής. Ενταγμένη στην πράσινη φύση, η μονή μοιάζει να προστατεύει σαν κουκούλι το μνημείο και το πλινθόστρωτο μονοπάτι που οδηγεί στο εσωτερικό της αυλής.
Προχωρώντας, το δυνατό φως αντανακλώνταν τόσο στα ερείπια του περίβολου που η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποκαλύψει όσο και στο καθολικό της Μονής. Ο ταγμένος συλλέκτης που από φοιτητής ασχολείται με την ανάδειξη του τόπου του μιλάει με μεγάλη αγάπη γι’ αυτόν, εξηγώντας:
«Το Χαϊδάρι είχε την τύχη να συνδέεται με όλες τις περιόδους της Ιστορίας. Με την αρχαιότητα λόγω της Ιεράς Οδού, με τα βυζαντινά χρόνια λόγω της Μονής του Δαφνίου, με την Επανάσταση, χάρη στις μάχες που δόθηκαν στο Παλατάκι από τον Καραϊσκάκη και τον φιλέλληνα Φαβιέρο. Με τη σύγχρονη εποχή λόγω της γερμανικής κατοχής και του μπλοκ 15 και αργότερα λόγω του Στρατοπέδου Χαϊδαρίου».
Στο Χαϊδάρι, λοιπόν, με τη μακραίωνη ιστορία, στις παρυφές του όρους Αιγάλεω, στα μισά ακριβώς της Ιεράς Οδού, έντεκα χιλιόμετρα από το κέντρο της Αθήνας, η Μονή Δαφνίου είναι χτισμένη στη θέση που υπήρχε ιερό του Δαφναίου Απόλλωνα, όπως αναφέρει ο Παυσανίας. Πιθανόν από εκείνον να πήρε και το όνομά της, αν και υπάρχουν διάφορες εικασίες.
Ένας θρύλος λέει ότι μια βασιλοπούλα που την έλεγαν Δάφνη ναυάγησε στη θάλασσα του Σκαραμαγκά, διασώθηκε μαζί με δώδεκα βαρέλια γεμάτα φλουριά και για να ευχαριστήσει την Παναγία έχτισε το μοναστήρι προς τιμήν της. Τίποτα δεν είναι βέβαιο, ούτε και το πότε ιδρύθηκε η μονή. Αρχικά οι ερευνητές τοποθετούσαν την ίδρυσή της στον 6ο αι. μ.Χ. κι αυτό προέκυψε από το γεγονός ότι στα παλαιοχριστιανικά χρόνια πολλοί ειδωλολατρικοί ναοί μετατράπηκαν σε χριστιανικούς.
Εφόσον το ιερό του Δαφναίου Απόλλωνα αντικαταστάθηκε από χριστιανικό ναό (τύπου βασιλικής), θα καταστράφηκε κατά την επιδρομή των Γότθων το 395 μ.Χ. Παρ’ όλα αυτά, οι πιο πρόσφατες μελέτες ανάγουν την πραγματική ίδρυση της μονής στον 11ο αι., δηλαδή κάπου μεταξύ 1080 και 1100, χάρη στη χορηγία κάποιου αξιωματούχου με μεγάλη δύναμη ή χάρη στην απόφαση ενός αυτοκράτορα.
Τόσο η αρχιτεκτονική της όσο και τα υπέροχα ψηφιδωτά της προδίδουν την αδιαμφισβήτητη επίδραση της Βασιλεύουσας. Είναι σίγουρο ότι οι τεχνίτες που ολοκλήρωσαν την εξαίσια τοιχογραφία είχαν προσκληθεί από την Κωνσταντινούπολη.
Περικυκλωμένη από οχυρωματικό τείχος για την προστασία της από ληστές, μέρος του οποίου σώζεται, η κύρια είσοδος την εποχή της ακμής της βρισκόταν στη δυτική πλευρά που έβλεπε και την Ιερά Οδό. Σήμερα μπαίνεις από την ανατολική πλευρά.
Το εντυπωσιακού μεγέθους καθολικό ορθώνεται σαν ένας θεόρατος κύβος στο κέντρο μιας μεγάλης τετράγωνης αυλής. Σταυροειδής ναός, ανήκει στον σύνθετο οκταγωνικό τύπο, με τον δεκαοκτώ μέτρων τρούλο του να στηρίζεται σε οκτώ πεσσούς.
Το φως διαχέεται μέσα από δεκαέξι παράθυρα στο ύψος του τρούλου, ενώ στην οροφή του αποκαλύπτεται ένα από τα ωραιότερα ψηφιδωτά της βυζαντινής αγιογραφίας: ο Χριστός Παντοκράτορας σε μια αναπαράσταση μνημειώδη και ανεπανάληπτη. Μια μορφή αυστηρή, γεμάτη ένταση και δύναμη σε χρυσοποίκιλτο φόντο, μέρος του οποίου είναι κατεστραμμένο, που περιστοιχίζεται από αγγέλους και προφήτες, ενώ στα σφαιρικά τρίγωνα αναπαρίστανται οι τέσσερις ευαγγελιστές.
Στις χαμηλότερες ζώνες παρουσιάζονται περιστατικά της ζωής του Χριστού, αλλά καθώς το καθολικό είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, επικεντρώνεται σε σκηνές από τον βίο της Παναγίας. Ανάμεσα στις παραστάσεις που σώζονται είναι ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Σταύρωση και η Ανάσταση.
Η Μονή Δαφνίου λεηλατήθηκε από όλους τους κατακτητές που πέρασαν από την Αθήνα. Το 1204 καταλήφθηκε από τους Φράγκους και λίγο αργότερα, το 1207, ο Βουργουνδός ευγενής Όθων ντε λα Ρος, ως Μέγας Κύρης των Αθηνών, έχοντας καλές σχέσεις με το κιστερκιανό αβαείο του Μπελεβό στην πατρίδα του τη Βουργουνδία, τοποθέτησε εκεί πολλούς μοναχούς του αβαείου, οι οποίοι έδιωξαν τους ορθόδοξους καλόγερους.
Τους δυόμισι αιώνες που παρέμειναν πρόσθεσαν νέο εξωνάρθηκα, για την κατασκευή του οποίου χρησιμοποίησαν κίονες ιωνικού ρυθμού που μάλλον απέσπασαν από το παραπλήσιο μνημείο της Πυθιονίκης που κατασκεύασε ο Μακεδόνας και σύντροφος στις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Άρπαλος, προς τιμήν της συζύγου του, της εταίρας Πυθιονίκης, ενώ, ανάμεσα στις διάφορες επεμβάσεις, ήταν μια σειρά από κελιά και η ανέγερση καμπαναριού (αργότερα οι σεισμοί το γκρέμισαν) και αμυντικού τείχους.
Είναι γνωστό ότι επί Φραγκοκρατίας η μονή απέκτησε το προσωνύμιο Delfino και αποτέλεσε το μαυσωλείο των δουκών της Αθήνας. Εκεί είναι θαμμένος και ο Όθων ντε λα Ρος.
Τους Φράγκους αντικατέστησαν το 1311 οι Καταλανοί, το 1387 οι Φλωρεντίνοι Ατζαϊόλοι, μέχρι που το 1458 ο Μωάμεθ ο Β’ κατέκτησε την Αθήνα και παραχώρησε τη μονή στους ορθόδοξους μοναχούς. Ωστόσο, λόγω των πειρατικών ληστρικών επιδρομών, που ήταν ιδιαίτερα συχνές κατά τον δέκατο έκτο και τον δέκατο έβδομο αιώνα, πιθανόν να είναι και η περίοδος που λεηλατήθηκε μέρος του χρυσού της οροφής διά της στόχευσης με τόξα.
Τα βέλη έφταναν στην οροφή και οι ψηφίδες που έπεφταν γίνονταν φυλαχτά. Η μονή σταδιακά ερημωνόταν, καθώς πολλοί μοναχοί εγκατέλειψαν το Δαφνί.
Όλο εκείνο το διάστημα οι Ευρωπαίοι περιηγητές που διέσχιζαν την Ιερά Οδό με προορισμό την Ελευσίνα έκαναν μια στάση και στη Μονή Δαφνίου. Όλοι αναφέρονται στο καθολικό ως την «αρχαιότερη εκκλησία της Αττικής», αλλά συγχρόνως σχολιάζουν και την εγκατάλειψη στην οποία βρισκόταν, παρόλο που θαύμαζαν τόσο την αρχιτεκτονική και τα ψηφιδωτά όσο και το θαυμάσιο φυσικό περιβάλλον με τις πηγές και τα πηγάδια.
Το 1802 ο Έντουαρντ Κλαρκ αφαίρεσε έναν από τους τέσσερις ιωνικούς κίονες του εξωνάρθηκα και λίγο αργότερα τον μιμήθηκε και ο Έλγιν. Οι κίονες βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Ένας αυθεντικός κοσμεί μέχρι σήμερα τη μονή.
Μεγάλες φθορές συνέβησαν κατά την Επανάσταση του ’21, όταν Τούρκοι κατάφεραν να εισχωρήσουν στο Δαφνί από ένα εξωτερικό πηγάδι που οδηγούσε σε ένα εσωτερικό, χάρη στην προδοτική ενέργεια του μοναχού Παΐσιου. Έβαλαν φωτιά στο καθολικό, όπου κάηκε και ο προδότης, με σκοπό να λιώσει ο χρυσός της οροφής, κάτι που φυσικά δεν το πέτυχαν. Κατά τις μάχες εναντίον του Ομέρ Βρυώνη το 1821 αλλά και εναντίον του Κιουταχή το 1827 οι Έλληνες οπλαρχηγοί χρησιμοποίησαν τη στρατηγική θέση της μονής ως ορμητήριο.
Στις 4 Αυγούστου 1826 ο στρατάρχης Γεώργιος Καραϊσκάκης έγραψε σε επιστολή του από το στρατόπεδο της Ελευσίνας: «… Επείγαμεν, και εις το Μοναστήρι το Δαφνί το οποίον, κατά κακήν τύχη το έχουν πιασμένον οι εχθροί, δεν θέλω λείψω όμως οπού ενώ συνανθροισθώμεν, να πέσωμεν εις το εχθρικόν σταρτόπεδον και ότι θέλει ο θεός ας γίνει και αν τρις τέσσερας ημέρας βαστάξει ακόμη η χώρα ελπίζω με την δείναμιν του θεού να κάμωμεν τίποτα».
Στο τέλος της Επανάστασης η Μονή Δαφνίου ήταν σχεδόν έρημη από μοναχούς. Μεταξύ 1838 και 1839 χρησιμοποιήθηκε από τους Βαυαρούς ως στρατώνας. Κατά την περίοδο του Κριμαϊκού Πολέμου (853-1856), που ο Πειραιάς ήταν υπό αγγλογαλλική κατοχή, ένα τάγμα Γάλλων στρατιωτών κατασκήνωσε εκεί για να αποφύγει τη χολέρα.
Όσο διήρκεσε η παραμονή τους ανέλαβαν και διεκπεραίωσαν εργασίες καθαριότητας του χώρου, ενώ συμμετείχαν σε αρχαιολογικές ανασκαφές στην Ιερά Οδό. Όταν, εν τέλει, έφυγαν, εγκαταστάθηκε μια μικρή ομάδα από μοναχές.
Η μονή αποτυπώθηκε σχεδιαστικά μέσα στα χρόνια πολλές φορές. Ξεχωρίζουν η εργασία του Γερμανού χαρτογράφου Jean Adolphe Sommer το 1841, του Δανού αρχιτέκτονα Lauritis Albert Winstrup το 1850, η χρωμολιθογραφία του 1842 από τον χαράκτη Eugène Deshayes, εμπνευσμένη από δαγγεροτυπία του Joseph Philibert Girault de Prangey (πρώτη φωτογραφία της Μονής μεταξύ 1841-1844), μια άλλη του 1845 του Theodore du Moncel, μια ατσαλογραφία του 1853 από τον Allgem Bauzeitung, οι φωτογραφίες του 1865 του Δημητρίου Κωνσταντίνου και μια σειρά λιθογραφιών του Frederic Sorrieu.
Έχει μεγάλο ενδιαφέρον το πώς μια παρανόηση συνδέεται με τη μονή. Καθώς για ένα σύντομο διάστημα δύο ετών μεταξύ του Μαΐου του 1883 και του Φεβρουαρίου του 1885 χρησιμοποιήθηκε ως ψυχιατρείο, συνηθίζουμε να αναφερόμαστε σε αυτήν όταν θέλουμε να παραπέμψουμε σε φρενοκομείο, κάτι που οφείλεται στο ψυχιατρικό νοσοκομείο Δρομοκαΐτειο που χτίστηκε παραδίπλα το 1887, βάζοντας τις βάσεις για τη δημιουργία του σύγχρονου Χαϊδαρίου, με την εγκατάσταση στην περιοχή των εργαζομένων του.
Οι ισχυροί σεισμοί των ετών 1886, 1889 και 1894 προκάλεσαν ανυπολόγιστες ζημιές, ωθώντας τους αρμόδιους να προχωρήσουν σε ενέργειες για την αποκατάσταση, τη συντήρηση και την ανάδειξη του Δαφνιού. Όμως ο άνθρωπος στον οποίο χρωστάμε τη διάσωση του μνημείου είναι ο Γεώργιος Λαμπάκης που το 1885 ίδρυσε τη Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία.
Την τριετία 1936-1939 πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές για τον εντοπισμό κατάλοιπων του ιερού του Δαφναίου Απόλλωνα. Παράλληλα, ο ναός τελούσε κατά καιρούς λειτουργίες και γάμους. Π.χ. το 1950 ο σπουδαίος μουσικολόγος Σίμωνας Καράς παντρεύτηκε εκεί, ακολουθώντας το πλήρες βυζαντινό τελετουργικό.
Έχουν πραγματοποιηθεί κι άλλες εκδηλώσεις πολιτισμού εκεί, π.χ. ένα Πάσχα παρουσιάστηκε ο Ακάθιστος Ύμνος. Λόγω της υπόστασής του ως αρχαιολογικού χώρου δεν ξαναλειτούργησε ως εκκλησία. Το 1999 ένας ακόμα σεισμός ήρθε να προκαλέσει σοβαρότατες ζημιές. Η αρμόδια εφορεία αρχαιοτήτων αναγκάστηκε να την κλείσει για το κοινό, καθώς εκτελούνταν συστηματικές εργασίες για την υποστύλωση του καθολικού. Από το 2008 είναι και πάλι ανοιχτή για τους επισκέπτες.
«Φιλελληνισμός και Ελληνική Επανάσταση – Η Μονή Δαφνίου μέσα από τους Περιηγητές»
Μονή Δαφνίου, ανατολική πτέρυγα μεταβυζαντινών κελιών (τέρμα Ιεράς Οδού, Χαϊδάρι)
Έως 25 Μαρτίου 2022
Ωράριο λειτουργίας: Τετ.-Κυρ. 08:30–15:30
Είσοδος ελεύθερη
Τηλ. επικοινωνίας: 210 3213571 (γραφεία ΕΦΑΔΑ), 210 5811558 (Μονή Δαφνίου)
Πηγή: Χρ. Παρίδης, LiFO
