ΘΕΜΑΙΣΤΟΡΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Το στρατόπεδο-μουσείο του Άουσβιτς και η πρόταση ανάδειξης για το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου
Της Άννας-Μαρίας Δρουμπούκη, Ιστορικού – Μουσειολόγου*
Η παγκόσμια έκρηξη ενδιαφέροντος για τη συλλογική μνήμη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τους μνημονικούς τόπους δεν παρατηρείται στον ίδιο βαθμό στην Ελλάδα. Στο πρώτο μέρος του άρθρου επιχειρείται μια γενική επισκόπηση των μουσειογραφικών παρεμβάσεων στα κτίρια (μπλοκ) των στρατοπέδων (λάγκερ) Άουσβιτς Ι και Άουσβιτς ΙΙ- Μπίρκεναου. Με βάση αυτή την επισκόπηση, στο δεύτερο μέρος προτείνεται η μουσειολογική ανάδειξη ενός ελληνικού τόπου μαρτυρίου και μνήμης. Του στρατοπέδου Χαϊδαρίου, με σκοπό την απελευθέρωσή του από την τωρινή του χρήση. Και τελικά τον επαναπροσδιορισμό της λειτουργίας του και την απόδοσή του στην κοινωνία ως επισκέψιμου χώρου ιστορικής μνήμης.
Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά τον Απρίλιο του 2013, αλλά δεν έχει χάσει την επικαιρότητά του.
Η Κατοχή πρακτικά αόρατη
«Για τους επισκέπτες που εισρέουν στην Ελλάδα κάθε καλοκαίρι η Κατοχή είναι πρακτικά αόρατη. Όχι όμως για εκείνους όμως που ξέρουν πού να ψάξουν- πίσω από τους φράχτες των εγκαταλειμμένων εβραϊκών επαύλεων, στη Θεσσαλονίκη. Ή στο Χαϊδάρι, όπου οι καινούριες πολυκατοικίες κόβουν τη θέα προς το χώρο της άλλοτε διαβόητης «Βαστίλης της Ελλάδας».
Εισαγωγή
Οι τόποι μνήμης του β’ Παγκοσμίου Πολέμου αποτελούν τους αγωγούς με τους οποίους επικοινωνούμε με την υλική διάσταση του παρελθόντος. Η υλικότητα της μνήμης είναι αυτή που θα μας απασχολήσει στο παρόν άρθρο. Η περίοδος της ναζιστικής κατοχής στην Ευρώπη είναι από τις ζοφερότερες περιόδους στην ιστορία του εικοστού αιώνα. Είναι ο αφανισμός εκατομμυρίων ανθρώπων που βασιζόταν σε ένα τέλεια οργανωμένο γραφειοκρατικά σχέδιο εξόντωσης με μόνο κριτήριο την καταγωγή.
Γενοκτονία
Ο πόλεμος γέννησε έναν νέο όρο, τη γενοκτονία. Και η φυλετική ιδεολογία απέκτησε κεντρική σημασία για την αυτοκρατορία του Χίτλερ. Τα SS, το παραστρατιωτικό σκέλος του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος (ναζιστικό κόμμα), βρήκαν τους κατάλληλους τόπους για να εφαρμόσουν τα σχέδιά τους. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και θανάτωσης, τα οποία χτίζονταν με ταχείς ρυθμούς μετά την έναρξη του πολέμου. Το Άουσβιτς στην Πολωνία ήταν ένα από αυτά, ίσως το εμβληματικότερο όλων. Μετά το τέλος του πολέμου πολλά στρατόπεδα μετατράπηκαν σε επισκέψιμους τόπους μνήμης. Ή πολλά επαναχρησιμοποιήθηκαν.
Ο στόχος του άρθρου είναι διπλός. Καταρχήν στο πρώτο μέρος θα επιχειρηθεί μια γενική επισκόπηση των μουσειογραφικών παρεμβάσεων στα κτίρια (μπλοκ) των στρατοπέδων (λάγκερ) Άουσβιτς Ι και Άουσβιτς ΙΙ- Μπίρκεναου. Με βάση αυτή την επισκόπηση, στο δεύτερο μέρος θα επιχειρηθεί η μουσειολογική ανάδειξη ενός ελληνικού τόπου μαρτυρίου και μνήμης, στο Στρατόπεδο Χαϊδαρίου.
Άουσβιτς – Μπίρκεναου
Το Μάρτιο του 1946, οι οργανώσεις των κρατουμένων του Άουσβιτς και οι πολωνικές αρχές πρότειναν τη δημιουργία ενός μουσείου στο χώρο του στρατοπέδου. Στις 2 Ιουλίου του 1947, το Πολωνικό Κοινοβούλιο ψήφισε ειδικό νόμο. Με αυτόν ιδρύθηκε το μουσείο του Άουσβιτς (εικ. 1). Το 1979, το μουσείο του Άουσβιτς εγγράφηκε στον κατάλογο της παγκόσμιας κληρονομιάς της ανθρωπότητας της Ουνέσκο. Το στρατόπεδο είναι εμβληματικό, συνώνυμο της γενοκτονίας των Εβραίων. Σε αυτό βρήκαν τον θάνατο περίπου 1.000.000 Εβραίοι! Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο επιλέξαμε να αξιοποιήσουμε ως μελέτη περίπτωσης το συγκεκριμένο λάγκερ.Η μόνιμη έκθεση του Άουσβιτς 1 χρονολογείται από το 1955, σε μια εποχή κατά την οποία λέγονταν και γράφονταν ελάχιστα για το Ολοκαύτωμα. Έπαιξε ένα πολύ σημαντικό εκπαιδευτικό ρόλο και έγινε σημείο αναφοράς για όλες τις εκθέσεις και τα μουσεία Ολοκαυτώματος. Η συναισθηματική εμπλοκή των επισκεπτών προκαλείται από εκθέματα με ιδιαίτερο συγκινησιακό φορτίο. Όπως πχ στην αίθουσα με τις βαλίτσες των κρατουμένων που έφταναν στο λάγκερ. Ή με τα μαλλιά τους που συλλέγονταν μετά το θάνατο των κρατουμένων προκειμένου να αξιοποιηθούν ως πρώτη ύλη για τη βιομηχανία (εικ. 3, 4).
Όχι στην έκθεση προσωπικών αντικειμένων
Τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν οι φωνές που διατρανώνουν ότι τα μαλλιά δεν επιτρέπεται να εκτίθενται και πως αυτή η έκθεση προσβάλλει την αξιοπρέπεια των θυμάτων. Ο James Young σχολιάζει αρνητικά την έκθεση προσωπικών αντικειμένων των εκτοπισμένων (βαλίτσες, γυαλιά και άλλα). Αυτά τα αντικείμενα θυμίζουν τα θύματα των Ναζί, όπως αυτοί θα ήθελαν να τα θυμόμαστε. Οι επισκέπτες γνωρίζουν τα θύματα μέσα από την απουσία τους. Η Annete Wieviorka σημειώνει πως η έκθεση των μαλλιών σημαίνει τη διατήρηση μιας από τις αποδείξεις του εγκλήματος. Η ταφή τους είναι επιβεβλημένη προκειμένου να διαφυλαχθεί η αξιοπρέπεια των θυμάτων.
Νέα μουσεία Ολοκαυτώματος δημιουργούνται συνεχώς σε όλο τον κόσμο. Τόποι που συνδέονται με οποιοδήποτε τρόπο με τη ναζιστική κατοχή μουσειοποιούνται.
Στρατόπεδο Χαϊδαρίου
 |
| Κάτοψη των δύο ορόφων του Μπλοκ 15 και των λουτρών στο Στρατόπεδο Χαϊδαρίου. Σχέδιο του κρατουμένου Αντώνη Φλούντζη |
Η παγκόσμια έκρηξη ενδιαφέροντος για τη συλλογική μνήμη του πολέμου, δεν παρατηρείται στον ίδιο βαθμό στην Ελλάδα. Η ιστορικός Ρένα Μόλχο έχει μιλήσει για τη μνημοκτονία. Και η ιστορικός Οντέτ Βαρών – Βασάρ έχει επισημάνει την έλλειψη κρατικής μέριμνας για μνημεία και μνημονικούς τόπους.
Αντίθετα στην ελληνική συνήθεια
Μολονότι η ναζιστική κατοχή ήταν μια πρωτόγνωρη εμπειρία για την Ελλάδα, στην πραγματικότητα εντοπίζεται ένα παράδοξο: Η παραμέληση των μνημείων και των χώρων που σχετίζονται με την Κατοχή. Γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με τη συνήθεια της ελληνικής κοινωνίας να προτάσσει τη σημασία της ιστορίας. Στην πράξη, οι μνημονικοί τόποι παραμελούνται ή υποβαθμίζονται. Όπως στην περίπτωση του Χαϊδαρίου, των υπογείων της Κοραή (φυλακές της γερμανικής Κομαντατούρ) ή του κτηρίου-πρώην αρχηγείου των SS της οδού Μέρλιν.
Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες προσέγγισης του «δύσκολου παρελθόντος». Με μουσεία όπως του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος (εγκαίνια 2005), του Μουσείου Μακρονήσου στην Αθήνα (εγκαίνια 2007).
Η εμπειρία της ναζιστικής κατοχής στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα τραυματική και σχετίζεται άμεσα με το Χαϊδάρι. Εκεί βρισκόταν το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ελλάδα, αντίστοιχο με τα στρατόπεδα της Γερμανίας και της Πολωνίας. Το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου χτίστηκε επί Ι. Μεταξά το 1937. Στη διάρκεια της Κατοχής μεταφέρονταν εκεί αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και Εβραίοι, οι οποίοι στέλνονταν αμέσως μετά στο Άουσβιτς. Από το 1946 έως σήμερα χρησιμοποιήθηκε ως στρατόπεδο.
Στους χώρους του πλέον λειτουργεί η Σχολή Διαβιβάσεων. Η διαφορά του με τα υπόλοιπα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ευρώπη είναι πως τα περισσότερα εξ αυτών ανακηρύχθηκαν ιστορικά μνημεία. Σε ορισμένα από αυτά ανεγέρθηκε μουσείο.
Έγιναν προσπάθειες
Τα τελευταία χρόνια πάντως έγιναν προσπάθειες για την απελευθέρωση του στρατοπέδου Χαϊδαρίου από την υπάρχουσα χρήση του. Στόχος η ανάδειξή του σε επισκέψιμο μνημονικό τόπο, μολονότι εξακολουθεί να ανήκει στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Μόνη εξαίρεση το Mπλοκ 15, που ανήκει από το 1999 στο Υπουργείο Πολιτισμού. Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η απόφαση του Δήμου Χαϊδαρίου το 2005 να κηρύξει ιστορικό τόπο ολόκληρη την έκταση του στρατοπέδου.
Ο Δήμος έχει έρθει επίσης σε επαφή με το Πανευρωπαϊκό Δίκτυο Στρατοπέδων Συγκέντρωσης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Παρόλα αυτά, στην πράξη δεν έχει υλοποιηθεί έως τώρα κανένα σχέδιο ανάδειξής του και αποδέσμευσής του από την υπάρχουσα χρήση. Σήμερα αξιοποιείται μόνο το Μπλοκ 15, στο οποίο πραγματοποιούνται σπανίως ξεναγήσεις, κυρίως μαθητές σχολείων των γύρω περιοχών. Ξεναγήσεις για μεμονωμένους επισκέπτες δεν πραγματοποιούνται.
Μουσειολογική πρόταση για το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου
 |
| Από το εσωτερικό του φοβερού Μπλοκ 15, όπου μαρτύρησαν χιλιάδες αγωνιστές. |
Το σύνολο των εγκαταστάσεων του Στρατοπέδου Χαϊδαρίου και οι εκατοντάδες χιλιάδες κρατούμενοι που πέρασαν από αυτό, συγκροτούν το μέγεθος του προβλήματος. Και στοιχειοθετούν τις δυσκολίες της προσπάθειας να μετασχηματιστεί το Χαϊδάρι σε επισκέψιμο μνημονικό τόπο. Αφετηρία και προϋπόθεση της πρότασής μας είναι η απελευθέρωση του λάγκερ, ώστε τα κτήρια να αποτελέσουν επισκέψιμους χώρους. Ο βασικός στόχος των προτάσεων είναι ο μετασχηματισμός του Χαϊδαρίου σε επισκέψιμο χώρο μνήμης, παιδείας και πολιτισμού.
Ενεργοποίηση της μνήμης
Βασικοί άξονες της πρότασής μας είναι η ανάδειξη του χώρου και η ενεργοποίηση της μνήμης, η ήπια παρέμβαση στο χώρο του στρατοπέδου. Δεν θα αλλοιώνει το φυσικό τοπίο αλλά θα κάνει κατανοητή τη λειτουργία του στη διάρκεια της Κατοχής. Επίσης η οργάνωση επισκέψεων εκπαιδευτικού χαρακτήρα, η ευαισθητοποίηση του ελληνικού και ξένου κοινού. Τελικά η γνωριμία με το στρατόπεδο, που μέχρι τώρα στους περισσότερους είναι άγνωστο.
Ένταξη σε δίκτυο
Παράλληλα, προτάθηκε η ένταξη του στρατοπέδου σε δίκτυο αντίστοιχων περιπτώσεων, καθώς και η σύνδεση με ελληνικούς μνημονικούς τόπους. Ενδεικτικά το Σκοπευτήριο της Καισαριανής, η Μέρλιν και τα υπόγεια της Κοραή. Συγκεκριμένα, προτείνουμε: Τη δημιουργία ιστορικού πολιτιστικού πάρκου, μουσείου («Μουσείο Αντίστασης και Μνήμης» στο χώρο του Μπλοκ 15) και μνημείου αιχμαλώτων Χαϊδαρίου. Μέσα από την επίσκεψη στο στρατόπεδο θα πρέπει να καταδειχθεί η λογική του στρατοπέδου συγκέντρωσης, έτσι όπως την εκφράζει ο G. Agamben: «Είναι η απόλυτη εξουσία πάνω στην ίδια τη ζωή των κρατουμένων. Η αναγωγή της ζωής τους στη “γυμνή ζωή” χωρίς δικαιώματα και ιδιαιτερότητες».
Στο μουσείο δεν θα κυριαρχούν τα αντικείμενα, αλλά οι εμπειρίες, οι συμπεριφορές και τα βιώματα των ανθρώπων. Στην Ελλάδα υπήρχε πάντοτε η τάση να συνδέεται ο όρος «μουσείο» με την αρχαιολογία. Στον κατάλογο των μουσείων του Υπουργείου Πολιτισμού δεν βρίσκουμε πολλά ιστορικά μουσεία και αρκετά από αυτά είναι παράλληλα λαογραφικά. Ιδιαίτερα για την περίοδο της Κατοχής, η απουσία ενός μουσείου που θα προσέγγιζε με σύγχρονη ματιά την περίοδο, είναι μια δυσάρεστη πραγματικότητα.
Συγκέντρωση μαρτυριών
Τέλος, για την καλύτερη κατανόηση των λειτουργιών των χώρων του στρατοπέδου, προτείνεται η συγκέντρωση βασικών μαρτυριών επιζώντων του Χαϊδαρίου. Σε συνδυασμό πάντα με βιβλιογραφικές πηγές, αρχεία, εικόνες, σχέδια και παλιές φωτογραφίες. Έτσι θα δημιουργηθεί ένας οδηγός για τον επισκέπτη, κάτι που βρίσκουμε σε όλα τα μουσειοποιημένα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ευρώπη. Όλα αυτά τα «υλικά μνήμης» θα βρουν τη θέση τους στο χώρο. Θα συσχετιστούν με τόπους, κτίσματα, διαδρομές, δίνοντας με αυτόν τον τρόπο μια άλλη δυναμική και σημασία.
Επίλογος
Κεντρική ιδέα της πρότασης παρεμβάσεων στο Χαϊδάρι είναι πως τα ιστορικά μνημεία, ως πολυφωνικοί «μνημονικοί τόποι», παρέχουν υλική υπόσταση σε ένα κεντρικό αφήγημα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργούν και αναπαράγουν ένα «χρήσιμο παρελθόν» στο παρόν.
* Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος της διπλωματικής εργασίας εξειδίκευσης που εκπονήθηκε στο ΠΜΣ Μουσειακές Σπουδές του Πανεπιστημίου Αθηνών με τριμελή επιτροπή τους: Δρ. Μ. Μούλιου, Επίκ. Καθ. Κ. Γαρδίκα, Ο. Bαρών-Bασάρ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση
Bαρών-Bασάρ, O. (επιμ.), 1998. Εβραϊκή Ιστορία και Μνήμη. Αθήνα: Πόλις.
Bαρών-Bασάρ, O., 2005. «Άουσβιτς: Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης». Ο Πολίτης 133:24-26.
Bιβιορκά, Α., 2006. Άουσβιτς- 60 χρόνια μετά. Αθήνα: Πόλις.
Λερίου, A., 2006. Χαϊδάρι- Συνάντηση με την ιστορία. Αθήνα: Αλέξανδρος.
Macdonald, S., 2010. «Η ιστορία ως κοινωνικό ζήτημα: Ερμηνεύοντας τη “δύσκολη” κληρονομιά». Τετράδια Μουσειολογίας 7:14-22.
Mazower, M., 1994. Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Πάντζου, Ν, 2010. «Φορείς τραυματικής ιστορικής μνήμης: Το Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη στην Αθήνα». Τετράδια Μουσειολογίας 7:49-55.
Ρήγος, A., Γεωργιάδου, β. (επιμ.), 2007. Άουσβιτς. Το γεγονός και η μνήμη του. Ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές και πολιτικές όψεις της γενοκτονίας. Αθήνα: Καστανιώτης.
Σταυρίδης, Σ. (επιμ.), 2006. Μνήμη και εμπειρία του χώρου. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. 14
Φλάισερ, Χ., 1988, 1995. Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944, τόμος α’ και β΄. Αθήνα: Παπαζήσης.
Χατζηνικολάου, Τ., 2010. «Ιστορικά τεκμήρια και προσωπικά βιώματα.Η πρόκληση των μουσείων σύγχρονης ιστορίας». Τετράδια Μουσειολογίας 7:43-48.
Ξενόγλωσση
Macdonald, S., 2009. Difficult Heritage: Negotiating the Nazi Past in Nuremberg and Beyond. Oxford, New York: Routledge.
Steinbacher, S., 2005. Auschwitz. A History. England: Penguin Books.
Young, J., 1993. The Texture of Memory. Holocaust Memorials and Meaning. New Haven and London: Yale University Press.
Διαδίκτυο
http://auschwitz.org/en/
