“Να αναδασώνουμε με φυλλοβόλα αντί πεύκα, για λιγότερες πυρκαγιές” – Να γιατί είναι λάθος!

Η φράση “φυλλοβόλα αντί πεύκα” ακούγεται πολύ συχνά, κυρίως μετά από μεγάλες πυρκαγιές στα μεσογειακά δάση μας. Είναι όμως επιστημονικά ορθή; Να η άποψη ενός δασολόγου.

Παύλος Κωνσταντινίδης

Οι ζώνες βλάστησης της Ελλάδας

Πολύς λόγος γίνεται για την ευφλεκτικότητα των θερμόβιων πεύκων (χαλεπίου και τραχείας) και πολλοί προτείνουν να αντικατασταθούν από φυλλοβόλα δένδρα που θεωρούνται δύσφλεκτα. Πριν από δύο εβδομάδες αυτό έγινε στην Πάρνηθα ξεσηκώνοντας τη διαμαρτυρία των επιστημόνων και των κατοίκων. Πριν 25 χρόνια μετά την πυρκαγιά του Σέιχ-Σου της Θεσσαλονίκης επιχειρήθηκε το ίδιο πράγμα, με την ίδια λογική. Αφού τα πεύκα καίγονται ας τα αντικαταστήσουμε με φυλλοβόλα και θα ήμαστε ήσυχοι τα επόμενα χρόνια. Όμως από τα 100.000 πλατύφυλλα που φυτεύτηκαν, παρά τις προειδοποιήσεις μας, αφού προκλήθηκε μια χωρίς προηγούμενο διαταραχή, δεν επέζησε ΚΑΝΕΝΑ μόλις δύο χρόνια μετά. Και δεν είναι το μοναδικό παράδειγμα.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Ποια είναι τα αίτια που τα φυλλοβόλα δεν μπορούν να αναπτυχθούν στην παραλιακή μας ζώνη; Για να το αντιληφθούμε αυτό, θα πρέπει να κατανοήσουμε τις λογικές της φύσης. Θα πρέπει να εξηγήσουμε πώς λειτουργούν τα οικοσυστήματα, πώς προσαρμόζονται τα διάφορα είδη στα διαφορετικά περιβάλλοντα. Την αρχή θα την κάνουμε σήμερα, όμως επειδή το θέμα είναι μεγάλο και πολύπλοκο θα το ολοκληρώσουμε σε τρία άρθρα. Απόψε θα κάνουμε την αρχή εξηγώντας τι είναι οι ζώνες βλάστησης.

Τι είναι λοιπόν αυτές οι περίφημες ζώνες βλάστησης, πως και γιατί δημιουργούνται; Πόσο σημαντικό είναι να τις γνωρίζουμε πριν κάνουμε αναδασωτικές επεμβάσεις σε οποιαδήποτε περιοχή;

Ας φέρουμε στο μυαλό μας την οροσειρά της Πίνδου. Έστω ένας συγκεκριμένος όγκος αέρα μετακινείται ανατολικά οριζόντια κατά μήκος της θάλασσας. Όταν η όγκος αυτός φθάσει στην Πίνδο υποχρεωτικά αρχίζει να ανεβαίνει σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Καθώς ανεβαίνει, διαστέλλεται λόγω της μείωσης της ατμοσφαιρικής πίεσης που σημαίνει ότι τα μόρια αραιώνουν μεταξύ τους. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει λιγότερες συγκρούσεις μεταξύ τους. Η ένταση και ο αριθμός των συγκρούσεων των μορίων είναι που καθορίζει τη θερμοκρασία του αέρα.

Όσο αυτές είναι αδύναμες τόσο η θερμοκρασία κατεβαίνει (να σας θυμίσω εδώ ότι στο απόλυτο κενό η θερμοκρασία είναι -273ο C (απόλυτο 0)). Δηλαδή κατά την αραίωση του αέρα έχουμε ψύξη, η οποία ονομάζεται αδιαβατική ψύξη, διότι προκαλείται χωρίς χρήση εξωτερικής ενέργειας. Μέχρι τα 600 μ. η ψύξη είναι περιορισμένη. Έτσι μέχρι τα 600 μ. έχουμε αυτό που ονομάζουμε ευμεσογειακή ζώνη με μεσογειακού τύπου κλίμα που χαρακτηρίζεται από άνυδρα θερμά καλοκαίρια και ήπιους μέτρια βροχερούς χειμώνες. Τα φυτά εδώ είναι στο σύνολό τους αείφυλλα (εάν ήταν φυλλοβόλα θα χρειάζονταν 5 φορές περισσότερο νερό την άνοιξη για να βγάλουν νέα φύλλα).

Πάνω από τα 600 μ. αραίωση του αέρα άρα και η ψύξη είναι μεγαλύτερη και εδώ αρχίζουν να υγροποιούνται οι υδρατμοί που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα. Έτσι από αυτό το υψόμετρο αρχίζουν βροχές και τους καλοκαιρινούς μήνες. Όμως η θερμοκρασίες είναι ακόμη σχετικά υψηλές. Από εδώ ξεκινά η παραμεσογειακή ζώνη των θερμόβιων φυλλοβόλων δασών. Εδώ αναπτύσσονται τα θερμόβια φυλλοβόλα δένδρα (δρεις, καστανιές). Τα είδη αυτά μπορούν να διαχειρισθούν το πέσιμο των φύλλων λόγω των καλοκαιρινών βροχών.

Μετά τα 1000 μ. ο αέρας είναι ακόμη πιο αραιός, η ψύξη ακόμη μεγαλύτερη και οι βροχές λόγω της μεγάλης υγροποίησης των υδρατμών ισχυρές, όλο το χρόνο. Έτσι σε αυτές τις χαμηλές θερμοκρασίες και τις πολλές βροχοπτώσεις εμφανίζεται η ζώνη της οξιάς και της ελάτης και των ορεινών παραμεσόγειων κωνοφόρων. Τα φυτά εδώ έχουν αποκτήσει προσαρμογές ικανές να περνούν μεγάλα διαστήματα παγετών κατά τη χειμερινή περίοδο.

Η τελευταία δασική ζώνη βρίσκεται μεταξύ 1600 και 1800 μ. Είναι η ζώνη των ψυχρόβιων κωνοφόρων. Εδώ κανένα φυλλοβόλο δεν μπορεί να αναπτυχθεί. Μπορούν να επιζήσουν μόνο τα πλέον ανθεκτικά στους παρατεταμένους παγετούς δάση της λευκόδερμης και της δασικής πεύκης, της ερυθρελάτης και της λευκής ελάτης.

Πάνω από τα 1800 μ., κανένα δασικό είδος δεν αναπτύσσεται. Είναι η εξωδασική ζώνη των υψηλών ορέων και εμφανίζεται στα υψηλά όρη της χώρας, πάνω από τα δασοόρια. Πρόκειται για ψευδαλπικές εκτάσεις. Δεν χαρακτηρίζονται ως αλπικές όπως σε άλλες χώρες, γιατί δεν έχουμε περιοχές με μόνιμους παγετούς. Η βλάστηση αποτελείται από ποώδη κυρίως είδη με διάσπαρτους χαμηλούς θάμνους.

Μετά τις κορυφογραμμές ο αέρας κατέρχεται συστέλλεται και αναλόγως θερμαίνεται (αδιαβατική θέρμανση). Η πορεία εμφάνισης των ζωνών είναι αντίστροφή όμως το ίδιο εμφανής.

Οι πέντε ζώνες βλάστησης που κυριαρχούν στον Ελλαδικό χώρο:

• Η ευμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quecetalia ilicis) (παραλιακή, λοφώδης και υποορεινή περιοχή).
• Η παραμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quercetalia pubescentis) (λοφώδης, υποορεινή).
• Η ζώνη των δασών οξυάς – ελάτης και των ορεινών παραμεσόγειων κωνοφόρων (Fagetalia) (ορεινή, υπαλπική).
• Η ζώνη των ψυχρόβιων κωνοφόρων (Vaccinio-Picetalia), (ορεινή – υπαλπική) και
• Η εξωδασική ζώνη των υψηλών ορέων (Astragalo-Acantholimonetalia), (ψευδαλπική).

Όπως εύκολα καταλαβαίνει κάποιος κάθε περιοχή έχει τα δικά της κλιματικά χαρακτηριστικά στα οποία μπορούν να αντεπεξέλθουν μόνο τα προσαρμοσμένα είδη. Κάθε προσπάθεια μεταφοράς ειδών από ζώνη σε ζώνη, είναι εκ προοιμίου αποτυχημένη. Και να σημειώσουμε ότι τα πλατύφυλλα δεν είναι δύσφλεκτα λόγω κατασκευής, αλλά καίγονται δύσκολα διότι στις περιοχές που αναπτύσσονται δεν ευνοούνται οι πυρκαγιές (υψηλές σχετικές υγρασίες, χαμηλές θερμοκρασίες, αραιότερο οξυγόνο).

Εφόσον φθάσατε το διάβασμα μέχρι αυτό το σημείο σημαίνει ότι σας ενδιαφέρει το θέμα και σας καλώ και πάλι αύριο να συζητήσουμε ποιες είναι οι μοναδικές προσαρμογές των μεσογειακών ειδών που τα κάνει ανθεκτικά στα ξηρό άνυδρο κλίμα. Είμαι στη διάθεσή σας να λύσουμε οποιαδήποτε απορία σας.

Μεσογειακή βλάστηση

Χθες είδαμε στο προηγούμενο άρθρο πως σχηματίζονται οι ζώνες βλάστησης, ας δούμε ποια είναι η πρώτη ζώνη που χαρακτηρίζεται ως Μεσογειακή. Τι είναι αυτό το περίφημο μεσογειακό κλίμα, ποια είναι η σχέση του με τις δασικές πυρκαγιές και γιατί δεν μπορούμε στις περιοχές που εμφανίζεται να κάνουμε αναδασώσεις με φυλλοβόλα;

Το μεσογειακό κλίμα χαρακτηρίζεται από τα θερμά, ξηρά καλοκαίρια και μέτρια βροχερούς ήπιους χειμώνες. Θεωρείται μείζων κλιματικός τύπος, όμως έχει και τη μικρότερη έκταση από όλους τους υπόλοιπους κλιματικούς τύπους. Το συναντάμε στη δική μας Μεσογειακή λεκάνη, στην Καλιφόρνια, στη Χιλή, στο ΝΔ άκρο της Αφρικής και της Ν. Αυστραλίας. Πρόκειται για τα ΝΔ τμήματα των μεγάλων ηπειρωτικών μαζών, μεταξύ του 30ού και του 40ού παραλλήλου των δύο ημισφαιρίων.

Είναι η περιοχή όπου η προσπίπτουσα ηλιακή ακτινοβολία στην επιφάνεια της γης, είναι ίση με την ανακλώμενη στο διάστημα. Και οι πέντε περιοχές επηρεάζονται από ψυχρά θαλάσσια ρεύματα. Σ’ αυτές τις τόσο απομακρυσμένες μεταξύ τους περιοχές, που δεν είχαν ποτέ κάποια χλωριδική επαφή, αναπτύσσεται ένας πανομοιότυπος τύπος βλάστησης, γνωστός ως «αείφυλλη σκληρόφυλλη βλάστηση».

Η ομοιότητα δεν είναι τυχαία και φανερώνει την απίστευτη προσαρμοστική ικανότητα που έχουν οι οργανισμοί. Τα φυτά που συνθέτουν τη βλάστηση στις περιοχές με μεσογειακό κλίμα έχουν ως στόχο να επιβιώσουν στη μακριά άνομβρη θερινή περίοδο. Σε αυτές λοιπόν τις πολύ ιδιαίτερες κλιματικές συνθήκες προσαρμόσθηκαν. Λεπτές ισορροπίες εκατομμυρίων χρόνων, ασύλληπτες λογικές επιβίωσης, προσαρμογές στις αντιξοότητες. Μια ισχυρή θέληση για ζωή από όντα που δεν διαθέτουν εγκέφαλο, δεν περπατούν, ούτε αισθάνονται, όπως τα ζώα και ο άνθρωπος.

Οι προσαρμογές είναι πολλές, όμως θα αναφερθούμε στις σημαντικότερες για να κατανοήσουμε ότι η βλάστηση (πεύκα και θάμνοι) δεν είναι δυνατόν να αντικατασταθεί από ΚΑΜΙΑ άλλη.

Η σημαντικότερη προσαρμογή είναι η αειφυλλία. Αν τα είδη που συνθέτουν τις μεσογειακές φυτοκοινωνίες ήταν φυλλοβόλα, θα χρειάζονταν κάθε άνοιξη έως και 5πλάσια ποσότητα νερού για την παραγωγή νέων φύλλων (το 70% της βιομάζας των φύλλων είναι νερό). Αυτό σημαίνει ότι θα καταναλώσουν όλα τα εδαφικά αποθέματα νερού, μέχρι τον Απρίλιο και θα ήταν υποχρεωμένα να επιβιώσουν χωρίς σταγόνα νερό, για μήνες, εφόσον τα καλοκαίρι δεν έχει βροχές (γεγονός αρκετά συχνό). Με την αειφυλλία, εξοικονομούν αυτές τις ποσότητες εδαφικού νερού, που το χρησιμοποιούν με οικονομία στους θερινούς μήνες.

Άλλη σημαντική προσαρμογή είναι η σκληροφυλλία. Για να μειώσουν την απώλεια νερού στις πολύ θερμές ημέρες, από τους επιδερμικούς πόρους (εφυμενική διαπνοή), τα φυτά συγκεντρώνουν κάτω από την επιδερμίδα των φύλλων τους αδιάβροχες κηρώδεις ουσίες, που τους προσδίδουν χαρακτηριστική σκληρότητα (σκεφτείτε το πουρνάρι). Έτσι παγιδεύουν το νερό, που αλλιώς θα εξατμιζόταν κατά τη διάρκεια των υψηλών θερινών θερμοκρασιών.

Η διαπνοή είναι μια απαραίτητη φυσιολογική δραστηριότητα των φυτών που συμμετέχει στη μεταφορά νερού και διαλυμένων ανόργανων στοιχείων από τις ρίζες προς τα φύλλα για να γίνει η φωτοσύνθεση, που είναι η βάση της ζωής. Πραγματοποιείται από μικρά ανοίγματα των φύλλων που ονομάζονται στόματα. Εάν σε άνομβρα καλοκαίρια τελειώνει το νερό του εδάφους, τα μεσογειακά και μόνο φυτά, κλείνουν τα στόματα, για να σταματήσει η διαρροή υγρασίας στο περιβάλλον και πέφτουν σε θερινή νάρκη, μειώνοντας στο ελάχιστο τη βιολογική τους δραστηριότητα.

Μια φυτοκοινωνία αναπτύσσεται σε ανοιχτούς χώρους. Εκατομμύρια σπόροι διάφορων ετήσιων φυτών μεταφέρονται με τον άνεμο. Παπαρούνες, μαργαρίτες, αγριοφράουλες κάνουν το μοναδικό ταξίδι της ζωής τους με τη μορφή των σπόρων, πριν ριζώσουν κάπου. Αν φύτρωναν όλοι, κάθε φυτό θα απαιτούσε μέρος του ελάχιστου εδαφικού νερού, για να αναπτύξει τη βιομάζα του. Αντιμέτωπες με αυτό τον κίνδυνο, οι μεσογειακές φυτοκοινωνίες ανέπτυξαν δύο αμυντικούς μηχανισμούς. Ο πρώτος είναι η μεγάλη πυκνότητα των θάμνων, που, κυριολεκτικά, κρύβουν τον ήλιο από το έδαφος και δεν επιτρέπουν στους νέους σπόρους να φυτρώσουν.

Ο δεύτερος μηχανισμός είναι μια εκπληκτική προσαρμογή, η αλληλοπάθεια. Αλληλοπάθεια ονομάζεται η ικανότητα των μεσογειακών θάμνων να εκκρίνουν δηλητήρια στο έδαφος (ουσίες που αναστέλλουν την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των νεαρών φυτών), που εμποδίζουν την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των ετήσιων φυτών. Δηλαδή αποκλείουν από το οικοσύστημα οτιδήποτε θα κατανάλωνε το ελάχιστο εδαφικό νερό. Γι’ αυτό δεν υπάρχουν στα μεσογειακά οικοσυστήματα τα συνήθη αγρωστώδη άλλων δασικών τύπων.

Η πυκνότητα των θάμνων και η αλληλοπάθεια, όμως, επιδρούν και στους σπόρους των ίδιων των μεσογειακών θάμνων και πεύκων. Και ενώ οι θάμνοι πολλαπλασιάζονται με πρεμνοβλάστηση και ριζοβλάστηση, τα πεύκα δεν διαθέτουν τέτοια ικανότητα. Αναγεννιούνται μόνο με σπόρους. Κάτω από αυτές τις ασφυκτικές συνθήκες, οι σπόροι τους πέφτουν στο έδαφος, αλλά δεν επιβιώνουν. Για να φυτρώσουν νέα δένδρα και να ανανεωθεί το δάσος πρέπει να υπάρξει ΓΥΜΝΟ ΕΔΑΦΟΣ. Η φύση δεν διαθέτει ούτε πριόνια, ούτε τσεκούρια. Την ευκαιρία αυτή θα την προσέφερε μόνο μια πυρκαγιά. Από κεραυνούς πριν τον άνθρωπο. Πριν την εμφάνιση του ανθρώπου οι παλυνολογικές έρευνες (έρευνες γυρεόκοκκων) έδειξαν ότι φωτιές υπήρχαν 100-150 χρόνια σε κάθε περιοχή.

Μπορεί η φύση να μετατρέψει το θάνατο σε ζωή, την καταστροφή σε δημιουργία; Μπορεί ο Φοίνικας να μην ήταν μύθος; Τα δέντρα δεν έχουν πόδια για να τρέξουν, ούτε φτερά για να πετάξουν, δεν ανοίγουν φωλιές στο έδαφος για να προφυλαχθούν. Πώς θα εκμεταλλεύονταν το γυμνό έδαφος που δημιουργούσε η φωτιά, αφού θα ήταν και τα ίδια θύματά της; Αυτό είναι αποτέλεσμα μιας ακόμη απίστευτης προσαρμογής των πεύκων και των θάμνων. Το θέμα αυτό θα το αναπτύξουμε στην αυριανή ανάρτηση.

ΥΓ. Παρακαλώ πριν πυροβολήσετε το συγγραφέα, κατανοήστε ότι το κείμενο είναι η περιγραφή μιας φυσικής διαδικασίας. Αναφέρεται στις προσαρμογές της βλάστησης στο ακραίο μεσογειακό περιβάλλον και στον αέναο κύκλο φωτιάς και αναγέννησης και μόνο σε φυσικά φαινόμενα. Δεν έχει σχέση με ακούσιους ή εκούσιους εμπρησμούς.